مطالعۀ تطبیقی پوشش زنان در چهار نگاره از شاهنامه‌های دورۀ صفوی (دیدار زال و رودابه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشگاه سورهکارشناسی ارشد هنراسلامی دانشگاه سوره

2 استادیار گروه هنر اسلامی دانشکده هنر دانشگاه سوره

10.30484/jii.2021.2603

چکیده

نگارگران مسلمان در ترسیم چهره و اندام شخصیت‌ها، با رویکردهای گوناگونی در بازنمایی پوشش زنان قلم زده‌اند. به‌رغم باستان‌گرایی داستان‌های شاهنامۀ فردوسی، موضوع پوشش زنان در تصویرگری‌های این اثر در دورۀ اسلامی مطرح بوده است، چنان‌که نگارگری‌های شاهنامه‌های مصوَر دورۀ صفوی، در این زمینه با یکدیگر یکسان نیستند. این پژوهش پس از مقایسۀ پوشش زنان با یکدیگر در نگارۀ «دیدار زال و رودابه» در شاهنامه‌های دورۀ صفوی، به این پرسش پاسخ می‌گوید که زنان در کدام نگاره، پوشیده‌ترند؟ این مقالۀ بنیادی، با روشی توصیفی ـ تحلیلی بر پایۀ اطلاعات منابع کتابخانه‌ای و مشاهدۀ آثار مرتبط، در پی دستیابی به میزان پاس‌داشت هنجارهای دینی نزد نگارگران عصر صفوی است. لزوم شناخت التزام دینی نگارگر در تصویرگری، ضرورت این پژوهش را توجیه می‌کند. بنا بر یافته‌های پژوهش، سر و بدن زنان در نگارۀ نسخۀ شاهنامه روزگار شاه عباس دوم، یکسره پوشیده شده و این نوع پوشش، از فتاوای فقهای آن عصر متأثر بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparative Study of Women's clothing in four miniature paintings from the Safavid Shahnama: (Zal and Roodabeh - Meetings)

نویسندگان [English]

  • mahdiyeh Hashemi 1
  • Abdolkarim Attarzadeh 2
1 Graduate of Master of Islamic Art at the University of Soore
2 Assistant Professor of Islamic Art Department of Arts University of Soore
چکیده [English]

Abstract: Muslim miniature painters have taken on the issue of veiling in drawing up the faces and organs of women and men in a variety of ways. In the illustration of Shahnama in the Islamic era, despite his ancient stories, the issue of Women’s clothing has been raised. The miniature painters of the illustrated Shahnamas in the Safavid era have not treated the issue of Women’s clothing alike. The present study was to compare the veil of women in the miniature painting “Zal and Roodabeh's visit” to the Shahnamas of the Safavid era with the question of which of the miniature painting, the Women’s clothing has been more adhered to. The type of paper is fundamental and its method is descriptive-analytic and the necessary information is from library sources, and the observation of the Artworks is aimed at achieving the observance of religious orders among Safavid era painters. And recognizing the religious commitment of the artist to illustration has made this research necessary. According to the findings, in the miniature painting, belong to the version of the Shah Abbas II era, Due to the full body and head coverage, which is influenced by the fatwa of the Jurisconsult, the Women’s clothing has been observed more.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Women&rsquo؛ s clothing
  • Safavid Shahnama
  • &ldquo؛ Zal and Roodabeh&rdquo؛ miniature painting
  • miniature Painting
ابی صعب، رولا جوردی (۱۳۹۶). تغییر مذهب در ایران (دین و قدرت در ایران عصر صفوی)، ترجمۀ منصور گل‌صفت. تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
علی ابن ابی طالب (1388). نهج البلاغه ، ترجمۀ علی شیروانی. تهران: نسیم حیات.
عمید، حسن (۱۳۶۳). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیر کبیر.
ازهری، محمد بن احمد (۱۴۲۱ ق)، تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
دبیری، غزال (و دیگران) (۱۳۹۷). شاهنامه و پژوهش‌های تازه پیرامون تاریخ‌نگاری، هنر و جامعۀ ایرانی، ترجمه محمود فاضلی بیرجندی. تهران: نشر پایان.
دبیرسیاقی، سیدمحمد (۱۳۹۵). برگردان روایت‌گونۀ شاهنامۀ فردوسی به نثر. تهران: نشر قطره.
دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۳). لغت‌نامه. تهران: روزنه.
دیبا، لیلا س. [لیلا دیبا / لیلا سودآور ـ دیبا] (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ صفویان و قاجار (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
دُزی، راینهارت پیتر ان (۱۳۸۳). فرهنگ البسۀ مسلمانان، ترجمۀ حسینعلی هروی، ویراستار بهاء الدین خرمشاهی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
شاردن، ژان (۱۳۴۵). سیاحتنامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی. تهران: امیر کبیر.
کوپر، جی. سی. (۱۳۹۶). فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علمی.
ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد)بی تا). التسهیل لعلوم التنزیل، محقق عبدالله خالدی. بیروت: دار الارقم بن ابی الارقم.
حجازی، بنفشه (۱۳۸۱). ضعیفه (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر صفوی). تهران: قصیده‌سرا.
ابن درید، محمد بن حسن (۱۹۸۷ م). جمهرة اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴ ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر التوزیع.
جرجانی (اَل)، سید امیر ابوالفتح (۱۳۶۲). تفسیر شاهی، او، آیات الأحکام، توضیح آیات الاحکام ولی الله الاشراقی. تهران: نوید.
خالقی مطلق، جلال (۱۳۸۶). شاهنامه. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
مجلسی، محمد تقی بن مقصود علی (۱۳۷۴). لوامع صاحبقرانیه. قم: دارالتفسیر.
منصوریان سرخ گریه، حسین (۱۳۹۰). «نقد زیبایی‌شناسی داستان زال و رودابه». فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، ۲۹ (1) ، 95-74.
مینوی، مجتبی، (۱۳۷۲). فردوسی و شعر او. تهران: توس.
معین، محمد (۱۳۸۱). فرهنگ معین. تهران: کتاب راه نو.
میرزایی، مینا (1392). بررسی پوشش زن در شاهنامه‌های مصور (مطالعۀ موردی شاهنامۀ بایسنقری و شاهنامۀ طهماسبی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
ملا ابراهیمی، عزت ، بهرامیان، مسعود و زارع درنیایی، عیسی (1389)، «حجاب در ایران باستان». پژوهش‌نامه زنان، 1(2)، 111 - 126.
مطهری، مرتضی. (1386). حجاب. تهران: صدرا.
 نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف( 1399). خمسۀ نظامی شاه طهماسبی. تهران: فرهنگستان هنر.
پاکباز، رویین (۱۳۸۳). دایرة المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پارسا، فروغ (۱۳۹۳). تفاسیر شیعی و تحولات تاریخی ایران (سدۀ دهم و یازدهم هجری). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پِک، اِلسی ه.[هولمز] (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، از استیلای عرب تا تهاجم مغول  در دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین، با مقدمۀ علی بلوکباشی. تهران: امیر کبیر.
پوراکبر، آرش (۱۳۹۶). فالنامۀ شاه طهماسبی، ویراستار طاهر رضازاده. تهران: نشر متن.
قرشی بنابی، علی اکبر (۱۳۷۷). مفردات نهج البلاغه. تهران: نشر قبله.
قوامی، ترودی س. (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ اشکانیان (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
سعیدی، فریده. (۱۳۹۳). تشریع حجاب در اسلام و حدود فقهی آن . فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، ش ۶۱، پاییز و زمستان، صفحۀ ۴۵ تا ۷۰.
سیبرت، ایلسه (۱۳۹۶). زن در اساطیر شرق باستان، ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: پژواک فرزان.
شاه عبدالعظیمی، حسین (۱۳۶۳). تفسیر اثنی عشری. تهران: میقات.
شمس الدین، شیخ محمد مهدی (۱۳۸۲). حدود پوشش و نگاه در اسلام، ترجمۀ محسن عابدی. تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
شیرازی (مهاجن)، فائقه (۱۳۷۰). «پوشاک زنانه در دوران تیموریان». کلک، ۲۳ و ۲۴ ، 191-198.
سیمز، الینور (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ مغول و تیموریان (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
ولی قوجق، منصور؛ مهرپویا، حسین (۱۳۹۶). «مطالعۀ تطبیقی پوشش زنان در سفرنامه‌ها و نگاره‌های دورۀ صفویه». پژوهش هنر (دانشگاه هنر اصفهان)،7( ۱۳)، 109-123.
یاسینی, سیده راضیه. (1393). رویکرد دینی نگارگری اصیل ایران به تصویرگری زنان. زن در فرهنگ و هنر6(2)، 167-187.
زمخشری، محمود بن عمر (۱۴۰۷ ق). الکَشّاف عن حقائق غوامض التَّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
زارع، علی مدد (1388). تحلیل روایات حجاب. پایان‌نامه، دانشگاه قم دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
ضیاء‌پور، جلیل (۱۳۴۷). پوشاک زنان ایران، از کهن‌ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
 
مآخذ (به زبان اصل منبع)
ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد)بی تا). التسهیل لعلوم التنزیل، محقق عبدالله خالدی. بیروت: دار الارقم بن ابی الارقم.
ابن درید، محمد بن حسن (۱۹۸۷ م). جمهرة اللغه. بیروت: دارالعلم للملایین.
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴ ق). لسان العرب. بیروت: دارالفکر للطباعه و النشر التوزیع.
ابی صعب، رولا جوردی (۱۳۹۶). تغییر مذهب در ایران (دین و قدرت در ایران عصر صفوی)، ترجمۀ منصور گل‌صفت. تهران، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشۀ اسلامی.
ازهری، محمد بن احمد (۱۴۲۱ ق)، تهذیب اللغة. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
پارسا، فروغ (۱۳۹۳). تفاسیر شیعی و تحولات تاریخی ایران (سدۀ دهم و یازدهم هجری). تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
پِک، اِلسی ه.[هولمز] (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، از استیلای عرب تا تهاجم مغول  در دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین، با مقدمۀ علی بلوکباشی. تهران: امیر کبیر.
پاکباز، رویین (۱۳۸۳). دایرة المعارف هنر. تهران: فرهنگ معاصر.
پوراکبر، آرش (۱۳۹۶). فالنامۀ شاه طهماسبی، ویراستار طاهر رضازاده. تهران: نشر متن.
جرجانی (اَل)، سید امیر ابوالفتح (۱۳۶۲). تفسیر شاهی، او، آیات الأحکام، توضیح آیات الاحکام ولی الله الاشراقی. تهران: نوید.
حجازی، بنفشه (۱۳۸۱). ضعیفه (بررسی جایگاه زن ایرانی در عصر صفوی). تهران: قصیده‌سرا.
خالقی مطلق، جلال (۱۳۸۶). شاهنامه. تهران: مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی.
 نظامی گنجوی، الیاس بن یوسف( 1399). خمسۀ نظامی شاه طهماسبی. تهران: فرهنگستان هنر.
دبیرسیاقی، سیدمحمد (۱۳۹۵). برگردان روایت‌گونۀ شاهنامۀ فردوسی به نثر. تهران: نشر قطره.
دبیری، غزال (و دیگران) (۱۳۹۷). شاهنامه و پژوهش‌های تازه پیرامون تاریخ‌نگاری، هنر و جامعۀ ایرانی، ترجمه محمود فاضلی بیرجندی. تهران: نشر پایان.
دُزی، راینهارت پیتر ان (۱۳۸۳). فرهنگ البسۀ مسلمانان، ترجمۀ حسینعلی هروی، ویراستار بهاء الدین خرمشاهی. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
دهخدا، علی اکبر (۱۳۷۳). لغت‌نامه. تهران: روزنه.
دیبا، لیلا س. [لیلا دیبا / لیلا سودآور ـ دیبا] (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ صفویان و قاجار (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
زارع، علی مدد (1388). تحلیل روایات حجاب. پایان‌نامه، دانشگاه قم دانشکده الهیات و معارف اسلامی.
زمخشری، محمود بن عمر (۱۴۰۷ ق). الکَشّاف عن حقائق غوامض التَّنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل. بیروت: دارالکتاب العربی.
سعیدی، فریده. (۱۳۹۳). تشریع حجاب در اسلام و حدود فقهی آن . فقه و حقوق خانواده (ندای صادق)، ش ۶۱، پاییز و زمستان، صفحۀ ۴۵ تا ۷۰.
سیبرت، ایلسه (۱۳۹۶). زن در اساطیر شرق باستان، ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: پژواک فرزان.
سیمز، الینور (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ مغول و تیموریان (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
شاردن، ژان (۱۳۴۵). سیاحتنامۀ شاردن، ترجمۀ محمد عباسی. تهران: امیر کبیر.
شاه عبدالعظیمی، حسین (۱۳۶۳). تفسیر اثنی عشری. تهران: میقات.
شمس الدین، شیخ محمد مهدی (۱۳۸۲). حدود پوشش و نگاه در اسلام، ترجمۀ محسن عابدی. تهران: انتشارات بین المللی الهدی.
شیرازی (مهاجن)، فائقه (۱۳۷۰). «پوشاک زنانه در دوران تیموریان». کلک، ۲۳ و ۲۴ ، 191-198.
ضیاء‌پور، جلیل (۱۳۴۷). پوشاک زنان ایران، از کهن‌ترین زمان تا آغاز شاهنشاهی پهلوی. تهران: وزارت فرهنگ و هنر.
عمید، حسن (۱۳۶۳). فرهنگ فارسی عمید. تهران: امیر کبیر.
قرشی بنابی، علی اکبر (۱۳۷۷). مفردات نهج البلاغه. تهران: نشر قبله.
قوامی، ترودی س. (۱۳۸۳). پوشاک در ایران زمین، دورۀ اشکانیان (از مقالات دانشنامۀ ایرانیکا، زیر نظر احسان یارشاطر)، ترجمۀ پیمان متین. تهران: امیر کبیر.
کوپر، جی. سی. (۱۳۹۶). فرهنگ نمادهای آیینی، ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: علمی.
مجلسی، محمد تقی بن مقصود علی (۱۳۷۴). لوامع صاحبقرانیه. قم: دارالتفسیر.
مطهری، مرتضی. (1386). حجاب. تهران: صدرا.
معین، محمد (۱۳۸۱). فرهنگ معین. تهران: کتاب راه نو.
ملا ابراهیمی، عزت ، بهرامیان، مسعود و زارع درنیایی، عیسی (1389)، «حجاب در ایران باستان». پژوهش‌نامه زنان، 1(2)، 111 - 126.
منصوریان سرخ گریه، حسین (۱۳۹۰). «نقد زیبایی‌شناسی داستان زال و رودابه». فصلنامۀ تخصصی زبان و ادبیات فارسی (دانشگاه آزاد مشهد)، ۲۹ (1) ، 95-74.
میرزایی، مینا (1392). بررسی پوشش زن در شاهنامه‌های مصور (مطالعۀ موردی شاهنامۀ بایسنقری و شاهنامۀ طهماسبی). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی.
مینوی، مجتبی، (۱۳۷۲). فردوسی و شعر او. تهران: توس.
علی ابن ابی طالب (1388). نهج البلاغه ، ترجمۀ علی شیروانی. تهران: نسیم حیات.
ولی قوجق، منصور؛ مهرپویا، حسین (۱۳۹۶). «مطالعۀ تطبیقی پوشش زنان در سفرنامه‌ها و نگاره‌های دورۀ صفویه». پژوهش هنر (دانشگاه هنر اصفهان)،7( ۱۳)، 109-123.
یاسینی, سیده راضیه. (1393). رویکرد دینی نگارگری اصیل ایران به تصویرگری زنان. زن در فرهنگ و هنر6(2)، 167-187.