بازنمایی حماسه های تاریخی پیشا اسلامی در منابع متقدم عربی اسلامی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار، گروه تاریخ دانشگاه سیستان و بلوچستان، ایران

2 پژوهشگر و کارشناسی ارشد تاریخ اسلام از دانشگاه سیستان و بلوچستان . ایران

چکیده

در بازخوانی حماسه‌های تاریخی پیش از اسلام در منابع عربی اسلامی میراثی غنی در پیشینه فرهنگ عرب قابل بررسی است. برای جامعه عصر جاهلیت، قبیله‌گرایی و تفاخر به ذهنیت جمعی آن، ساختاری ضروری و تقریباً پایدار بود. این ساختار که بر تمامی حیات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی، نظامی و دینی قبایل مسلط بود، برای تداوم و تسرّی این بافت در طول تاریخ، نیاز به تولید مضامین و دست‌مایه‌هایی مبالغه‌آمیز و قهرمانانه داشت. فرهنگ عصر جاهلیت بر انبوهی از روایات و داستان‌های حماسه بناشده بود که در طی اعصار مختلف سینه‌به‌سینه انتقال داده می‌شد. چنانکه مضامین و دستمایه‌های فرهنگ عصر جاهلیت در عصر رجعت در ادوار بعدی نیز قابل‌ردیابی است. این حماسه‌های تاریخی منحصربه‌فرد، واقعیتِ عینی و دارای شاخصه‌هایی بود که بر مجموعه‌ای از نقلیات قومی استوارشده و موجبات تفاخر مردمان به خود را فراهم می‌کردند. این مقاله که بر روش پژوهش تاریخی و با استفاده از توصیف و تحلیل استوار است، ضمن بازکاوی بسترهای حماسه و بررسی وضعیت فرهنگی جامعه عصر جاهلیت متکی بر حماسه، این پرسش اساسی را دارد که در بازکاوی میراث حماسه‌های عصر جاهلیت در پیشینه فرهنگ عرب پیش از اسلام؛ چه نکاتی بیشتر مورد نظر بوده است؟ در پاسخ به سؤال فوق فرض تحقیق بر این مهم تکیه دارد که بخشی از این حماسه‌ها در مجموعه اشعار و ایام العرب‌ها منعکس‌شده و میراث حماسه‌های عصر جاهلیت در پیشینه فرهنگ عرب پیش از اسلام را تشکیل داده است. دستاورد تحقیق نشان می‌دهد که وجود مجموعه‌ای از افعال متهورانه بنام حماسه که در تاریخ عصر جاهلیت در قالب تاریخ شفاهی است، ضمن ایجاد تفکرات اسطوره‌ای در جزیره العرب، زیرساخت ادبیات حماسی آن را نیز ایجاد کرده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Representation of pre-Islamic historical epics in early Arabic-Islamic sources

نویسندگان [English]

  • kurosh salehi 1
  • Hassan Sadraei Mehr 2
1 Associate Professor of History of Iran (Corresponding author), Department of History of Sistan and Baluchestan University. Iran.
2 Researcher in history and MA in History from the Department of History of Sistan and Baluchestan University.
چکیده [English]

For the society of the pre-Islamic era, tribalism and pride in its collective mentality was a necessary and almost stable structure. This structure, which dominated the whole life of the tribes, needed to produce exaggerated and heroic themes and themes in order to continue and spread this fabric throughout history. The culture of the pre-Islamic era was based on a multitude of epic narratives and stories that were passed down from generation to generation. As the themes and themes of the culture of the age of ignorance in the age of return can be traced in later periods. These unique historical epics were objective facts and had characteristics that were based on a collection of ethnic narratives and made people proud of themselves. This article, which is based on the method of historical research and using description and analysis, while reviewing the context of epic and examining the cultural status of the society of the ignorant era based on epic, has the basic question of reviewing the heritage of the epic of the ignorant era in the history of pre-Arab culture Islam; What were the most important points? In answer to the above question, the research hypothesis relies on the fact that part of these epics, reflected in the collection of poems and the days of the Arabs, has formed the legacy of the epics of the pre-Islamic era in the history of pre-Islamic Arab culture. The result of the research shows that the existence of a collection of daring acts called epic, which is in the form of oral history in the history of the pre-Islamic era, while creating mythical thoughts in the Arabian Peninsula, has also created the infrastructure of epic literature.
In re-reading pre-Islamic historical epics on the history of Arab culture based on existing Arab-Islamic sources, Arab society in the pre-Islamic era had early ethnic epics. They lacked a centralized central government that could distance society from the tribal spirit and work for a larger society; While the focus of pre-Islamic Arab society was on tribal aspirations, it prevented heroism in society from striving for higher ideals than the tribe. Economic poverty and drought in the nature of the region made ethnic epics in the form of tribal system the most effective for the continuation of ethnic life and the most effective method in producing and reproducing newer ethnic epics and creating tribal alliances. Note: First, epics were transmitted that took on a mythical form. Second, historians of the Islamic period recorded epics that did not provoke other tribes or narrated epics to maintain a balance between the two tribes or the two sides. The third of these matters were narrated orally, and due to the Qur'an's emphasis on not paying attention to them, they gradually faded in the early period of Islam, but after a generation or two, it again took on a different form in the form of factions and sects.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Arab tribes
  • -Ethnic epics
  • -Historical epics
  • -The days of the Arabs
  • -Arabic sources
ابن‌اثیر، عزالدین علی، (۱۳۷۱)، کامل: تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه‌ی ابوالقاسم حالت و عباس خلیلی، تهران، مؤسسه مطبوعاتی علمی.
ابن‌العربی، (۱۳۷۷)، مختصر تاریخ‌الدول، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، (۱۳۶۳)، العبر: تاریخ ابن‌خلدون، ترجمه‌ی عبدالمحمد آیتی، مؤسسه‌ی مطالعات و تحقیقات فرهنگی، چاپ اول.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن، (۱۳۷۵)، مقدمه‌ی ابن‌خلدون، ترجمه‌ی محمدپروین گنابادی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ هشتم.
واقدی، محمدبن‌سعد، (۱۳۷۴)، طبقات، ترجمه‌ی محمود مهدوی‌دامغانی، تهران، انتشارات فرهنگ و اندیشه.
اشرف، احمد، (۱۳۷۳)، بحران هویت فراقومی و قومی در ایران، ایران‌نامه (نشریه‌ی بنیاد مطالعات ایرانی)، شماره‌ی ۴۷، صفحه‌ی ۵۲۱ تا ۵۵۰.
آیدان‌لو، سجاد، (۱۳۸۸)، از اسطوره تا حماسه (هفت گفتار در شاهنامه‌پژوهی)، تهران، انتشارات سخن، چاپ دوم.
بلاذری، أحمدبن‌یحیی، (۱۳۳۷)، فتوح البلدان، ترجمه‌ی محمد توکل، تهران، نشر نقره، چاپ اول.
بوطالب، محمدنجیب، (۱۳۹۰)، جامعه‌شناسی قبیله در مغرب اسلامی، ترجمه‌ی عبدالله ناصری طاهری و عزیزه رحیم‌زاده، تهران، نشر کتاب توت، چاپ اول.
بیلینگتون، روزاموند [... و دیگران]، (۱۳۸۰)، فرهنگ و جامعه (جامعه‌شناسی فرهنگ)، ترجمه‌ی فریبا عزب‌دفتری، تهران، نشر قطره، چاپ اول.
پلخانف، گ.و.، (بی‌تا)، نقش شخصیت در تاریخ، ترجمه‌ی خلیل ملکی، تهران، انتشارات صدرا.
جان‌احمدی، فاطمه، (۱۳۹۰)، تاریخ فرهنگ و تمدن اسلامی، قم، دفتر نشر معارف، چاپ هفتم.
جعفریان، رسول، (۱۳۷۱) تاریخ سیاسی اسلام (تاسال چهل هجری)، تهران، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، جلد ۱، چاپ اول.
حتی، فیلیپ‌خوری، (۱۳۸۲)، شرق نزدیک در تاریخ (یک سرگذشت پنج‌هزارساله)، ترجمه‌ی قمر آریان (زرین‌کوب)، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
خومحمدی‌خیرآبادی، سعید، (۱۳۸۱)، شناخت اسطوره و حماسه، نشریه‌ی ادبیات و علوم انسانی دانشگاه بیرجند، شماره‌ی ۳، صفحه‌ی ۱۰۵ تا ۱۲۴.
دهخدا، علی‌اکبر، (۱۳۷۳)، لغت‌نامه ـ جلد ۴/ و ۶/ و ۷/ و ۱۰/ و ۱۱، تهران، انتشارات روزنه، چاپ اول.
سالم، عبدالعزیز، (۱۳۸۳)، تاریخ عرب قبل از اسلام، ترجمه‌ی باقر صدری‌نیا، تهران، شرکت انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
سبحانی، جعفر، (۱۳۵۱)، فروغ ابدیت، قم، دفتر تبلیغات اسلامی حوزه‌ی علمیه‌ی قم، چاپ سوم.
شهیدی، سیدجعفر، (۱۳۸۸) تاریخ تحلیلی اسلام، انتشارات علمی و فرهنگی و مرکز نشر دانشگاهی، تهران، چاپ پنجم.
صدرحاج‌سیدجوادی، احمد. فانی، کمران. خرمشاهی، بهاءالدین. یوسفی‌اشکوری، حسن (۱۳۷۶)، دایره‌المعارف تشیع ـ جلد ۶، تهران، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول.
صفا، ذبیح‌الله، (۱۳۸۹)، حماسه‌سرایی در ایران، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ نهم.
صمیمی، رشید، (۱۳۸۷)، اصول و شاخصه‌های تمدن نبوی، قم، نشر کتاب طه، چاپ اول.
طبری، محمدبن‌جریر، (۱۳۷۵)، تاریخ طبری، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران، نشر اساطیر، چاپ پنجم.
عاملی، سیدجعفرمرتضی، (۱۳۸۶)، سیرت جاودانه ـ جلد اول (ترجمه و تلخیص کتاب الصحیح من سیره‌النبی‌الاعظم)، ترجمه‌ی محمد سپهری، تهران، سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه‌ی اسلامی، چاپ چهارم.
علی، جواد، (۱۳۷۳)، تاریخ مفصل عرب قبل از اسلام ـ جلد دوم، ترجمه‌ی محمدحسین روحانی، بابل، نشر آویشن، چاپ اول.
فیاض، علی‌اکبر، (۱۳۹۰)، تاریخ اسلام، تهران، موسسه انتشارات دانشگاه تهران، چاپ هجدهم.

قائدان، اصغر، تأثیر روایت ایام العرب بر مغازی و فتوح نگاری، (۱۳۹۰) مطالعات تاریخ اسلام، سال سوم، تابستان، شماره ۹، صص ۷۱-۹۲

قزوینی، زکریابن‌محمدبن‌محمود، (۱۳۷۳)، آثارالبلاد و اخبارالعباد، تهران، انتشارات امیرکبیر، چاپ اول.

کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ، (۱۳۷۹)، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ اول.
مسعودی، أبوالحسن علی‌بن‌الحسین، (۱۳۷۴)، مروج‌الذهب و معادن‌الجوهر، ترجمه‌ی ابوالقاسم پاینده، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ پنجم.
مقدسی، مطهربن‌طاهر، (۱۳۷۴)، آفرینش و تاریخ، ترجمه‌ی محمدرضا شفیعی‌کدکنی، تهران، نشر آگه، چاپ اول.
نوروزی، جهان‌بخش، (۱۳۸۸)، حماسه‌ی دینی ـ بت‌شکن بابل، نشریه‌ی شعر، شماره‌ی ۶۵.
هوگ، سیدنی، (۱۳۵۷)، قهرمان در تاریخ، ترجمه‌ی خلیل ملکی، تهران، انتشارات رواق، چاپ دوم.
یعقوبی، احمدبن‌ابی‌یعقوب، (۱۳۷۱)، تاریخ یعقوبی، ترجمه‌ی محمدابراهیم آیتی، تهران، انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم.
بارنز، اچ. ای. و بکر، اچ، (۱۳۷۵)، تاریخ اندیشه اجتماعی، ترجمه جواد یوسفی و علی اصغر مجیدی، تهران، انتشارات امیرکبیر، ج ۱. چاپ سوم.
محمدی ملایری، محمد، (۱۳۷۹)، تاریخ و فرهنگ ایران در دوران انتقال از عصر ساسانی به عصر اسلامی، توس، تهران، چاپ اول.
التبریزی، شرح دیوان الحماسه للتبریزی، جلد ۱ ، أبو زکریا یحیی بن علی بن محمد الشیبانی التبریزی، أبو زکریا الخَطِیب التِّبْریزی (۴۲۱ - ۵۰۲ ه.ق = ۱۰۳۰ - ۱۱۰۹ م) مطبعة بولاق، ۱۸۷۹.
مجموع أیام العرب فی الجاهلیة والإسلام المؤلف: إبراهیم شمس الدین، الناشر: دار الکتب العلمیة، ۱۴۲۲
محمد أحمد جاد المولی، علی محمد البجاوی، محمد أبو الفضل إبراهیم، أیام العرب فی الجاهلیة، الناشر: عیسی البابی الحلبی ۱۳۶۱ ه.ق.