واکاوی تاریخی جایگاه دوره شاه‌خُوَشین در آیین یاری (با تأکید بر نسخه خطی دفتر دوره شاه‌خوشین)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد تاریخ/ گروه تاریخ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه لرستان، ایران.

2 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام دانشگاه تهران تهران ، ایران.

3 دانشجوی دکتری تاریخ ایران اسلامی دانشگاه لرستان

چکیده

آیین یاری یکی از جریان‌های مذهبی برآمده از منطقه غرب ایران است که پیروانی در میان کُردها، لُرها و لَک‌ها داشته است. اعتقاد به چندین دوره‌ تجلی، یکی از باورهای یارسانیان است. آن‌ها معتقدند «ذات یزدان»(= خداوند) در چند دور‌ه تجلی می‌یابد، که یکی از این دوره‌ها، دوره‌ شاه‌خُوَشین (سده 5ق، هم‌عصر با سلجوقیان) است. بنابر اعتقاد یارسانیان، شاه‌خوشین و دوره‌ او تا حد زیادی به گسترش آیین یاری در زمان خود کمک کرده است. اما این‌که به‌لحاظ تاریخی چنین فردی وجود داشته و جایگاه و نقش او به چه صورت بوده است، جای تأمل و تدقیق دارد. پژوهش حاضر، ابعاد اسطوره‌ای و تاریخی شخصیت شاه‌خوشین و دوره او در آیین یاری را به‌شیوه توصیفی- تحلیلی بررسی نموده است. با این پژوهش، به‌نظر می‌رسد که شاه‌خوشین یک شخصیت تاریخی- مذهبی بوده که در میان پیروان خود از قداست فراوانی برخوردار شده و متن منتسب به دوره او متشکل از آموزه‌ها و تعالیم گوناگون و زبان و نگارشی تکاملی بوده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Investigating the position of Ŝāh Xwaŝin period in Yari ritual (Emphasis on the manuscript of Ŝāh Xwaŝin's office)

نویسندگان [English]

  • Jahanbakhsh Savagheb 1
  • Mohammadreza Zadehsafari 2
  • Masoomeh Hadi 3
1 Professor of History of Iran(Corresponding author), Lorestan University. Lorestan. Iran
2 , Ph.D. Student, History of Islamic Iran, Tehran University Iran .Tehran
3 PhD student, History of Islamic Iran, Lorestan University
چکیده [English]

The Yari Order is a religious sect in the western regions of Iran, which has had believers among Kurds, Lors, and Laks. Among the tenets of Yarsanites is the belief in several periods of manifestation. They believe that "the Essence of Yazdan", that is, God, manifests Himself in several periods, with one being the Period of Shah Khovashin's Reign( fifth cent. A.H., contemporary with the Seljughids). According to the Yarsanites, Shah Khovashin and his reign significantly contributed to the spread of the Yari Order during his period. That such a person had a historical existence, and that he played a role in the development of history can be verified in a separate study. The present study, however, deals with the mythical and historical aspects of Shah Khovashin's personality and reign in the Yari Order in a descriptive-analytical manner. Given the present study, it seems that Shah Khovashin was a religious-historical figure with a halo of holiness around him among his followers, and that the text attributed to his period consists of various teachings and tenets with an evolutionary writing style.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ŝāh Xwaŝin
  • Yarsan
  • Manifestation Periods
  • Pardiuri
آرنولد، سر توماس (1385)، تاریخ گسترش اسلام، ترجمه ابوالفضل عزتی، چ2، تهران: دانشگاه تهران.
ابن­اثیر، عزالدین أبوالحسن على (1385ق./ 1965م)­، الکامل فی التاریخ، بیروت: دار صادر.
ابن­عبدالحق بغدادی، صفی­الدین عبدالمؤمن (1412ق)، مراصدالاطلاع علی اسماءالامکنه والبقاع، مصحح علی­محمد بجاوی، بیروت: دارالجیل.
ادموندز، سیسیل جی (1382)،  کُردها، ترک­ها، عرب­ها، ترجمه‌ ابراهیم یونسی، تهران: روزبهان.
اشپولر، برتولد (1387)، ایران در قرون نخستین اسلامی، ترجمه‌ جواد فلاطوری، ج1، تهران: علمی و فرهنگی.
افضلی شاه­ابراهیمی، قاسم (1352)، دفتر رموز یارستان= گنجینه سلطان صحاک(اهل­حق)، تهران: بی­نا.
القاضی، مجید (بی­ تا)، آیین، اندرز و رمز یاری، بی‌جا: بی‌نا.
الهی، نورعلی (1343)، برهان­الحق، تهران: امیرکبیر.
امام­جمعه­زاده، جواد و سارا ویسی (1394)، «اهل­حق (یارسان): مطالعه مردم­شناسانه گروهی از شیعیان غالی استان کرمانشاه»، شیعه­شناسی، س13، ش50، تابستان: 103- 134.
امامی، نصرالله و آرمان حسینی آبباریکی (1389)، «نکاتی در مشرب عرفانی باباطاهر همدانی»، مقاله­های پنجمین همایش پژوهش­های زبان و ادبیات فارسی، تهران: انجمن علمی زبان و ادبیات فارسی، نسخه الکترونیکی: 2490- 2510.
اورنگ، مراد (1350)، سروده­های باباطاهر همدانی، تهران: پرچم.
ایوانف، ولادیمیر (اصلاح نسخه) (1950)، مجموعه رسائل اهل­حق، بمبئی: انجمن اسماعیلیه.
بدلیسی، شرف­خان ­(1377)، شرفنامه: تاریخ مفصل کردستان، به­اهتمام ولادیمیر ولییامینوف زرنوف، تهران: اساطیر.
برویین­سن، مارتین وان (1383)، جامعه­شناسی مردم کُرد(آغا، شیخ و دولت)، ترجمه ابراهیم یونسی، چ3، تهران: پانیذ.
بلخی، ابی­زید احمدبن سهل (مطهربن طاهرالمقدسی) (بی ­تا)، البدء والتاریخ، بی­جا: مکتبه الثقافه الدینیه.
بولت، ریچارد (1364)، گروش به اسلام در قرون میانه، ترجمه‌ محمدحسین وقار، تهران: تاریخ ایران.
بهرامی، ایرج (1380)، اسطوره اهل­حق، تهران: چشمه.
توسلی، مزدک و فاطمه لاجوردی (1399)، «اسطوره­های بنیادین در باور یارسان (اهل­حق)»، پژوهشنامه ادیان، س14، ش28، پاییز و زمستان: 23-45.
جلالی­مقدم، مسعود و داریوش صفوت (1380)، «اهل حق»، دایره­المعارف بزرگ اسلامی، ج10، تهران: مرکز دایره­المعارف بزرگ اسلامی.
جیحون‌آبادی، نعمت­الله (1373)، شاهنامه حقیقت، شرح نورعلی الهی، تهران: جیحون.
حاجی­تقی، محمد؛ زاده­صفری، محمدرضا و معصومه هادی (1394)، «پیدایش آیین یارسان و دوره­های تجلی در این آیین»، پژوهش­های تاریخی ایران و اسلام، ش16، بهار و تابستان: 53-76.
حسینی، محمد (1382)، دیوان گوره، کرمانشاه: باغ نی.
خاموشی، ایمان (گردآورنده) (1372)، دعاهای یارسان، صحنه، بی­نا، خطی.
خاموشی، ایمان (گردآورنده) (1380)، دفتر کلام شصت­وشش غلام از کلام­های پردیوری، تصحیح حسین روحتافی، صحنه، بی­نا، خطی.
خاموشی، ایمان (گردآورنده) (1384)، دفتر کلام باباهندو هتدوستانی از کلام­های پردیوری، صحنه، بی­نا، خطی.
خاموشی، ایمان (گردآورنده) (1383)، سربندهای بعضی از کلام­ها و کلام­های مربوط به آن، صحنه، بی­نا، خطی.
خدابنده، عبدالله (1382)، شناخت فرقه اهل­حق، تهران: امیرکبیر.
خطیب، محمدبن محمود، فسطاط­العداله فی قواعدالسلطنه، نسخه پاریس به­شماره 120 تألیف­شده به­سال 683، در آق­سرای، فیلم شماره5641، کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران.
خواجه­الدین، محمدعلی (1362)، سرسپردگان؛ تاریخ و شرح عقاید دینی و آداب و رسوم اهل حق(یارسان)، تهران: کتابخانه منوچهری.
دفتر دوره بهلول، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره شاه­خوشین، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره هفتوانه، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر بارگه، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره ساوا، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره هفتاد و دو تن، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره چهل­تن، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دفتر دوره سلطان اسحاق، نسخه خطی، متعلق به بهروز زارعی، کرمانشاه، کتابخانه شخصی.
دلفانی، سیاوش (1384)، عالی­قلندر و شاه فضل­علی، تهران: منشور امید.
دمشقی، شمس­الدین محمد انصاری (1382)، نخبه­الدهر فی عجائب­البر والبحر، ترجمه حمید طبیبیان، تهران: اساطیر.
دوره شاه­خوشین، نسخه خطی، تبریزی کرندی، کرمانشاه.
دینوری، ابی­حنیفه احمد (1960م)،  الاخبارالطوال، تحقیق عبدالمنعم عامر، قاهره: دار احیاءالکتب العربیه.
راوندی، محمدبن علی (1364)، راحه­الصدور و آیه­السرور در تاریخ آل­سلجوق، تصحیح محمد اقبال، چ2، تهران: امیرکبیر.
زنر، آر. سی (1387)، طلوع و غروب زردشتی­گری، ترجمه تیمور قادری، تهران: امیرکبیر.
سلطانی، محمدعلی (1376)، قیام و نهضت علویان زاگرس در همدان، کرمانشاهان، کردستان، خوزستان و آذربایجان با تاریخ تحلیلی اهل حق، ج1، کرمانشاه: سما.
سوری، ماشاءالله (1344)، سروده­های دینی یارسان، تهران: امیرکبیر.
سیوطی، جلال­الدین عبدالرحمن­بن ابی­بکر (1351ق./ 1933م)، تاریخ­الخلفاء، مصر: اداره الطباعه المنیریه.
شفیعی کدکنی، محمدرضا (1386)، قلندریه در تاریخ، تهران: سخن.
صدیقی، غلامحسین (1372)، جنبش­های دینی ایرانیان در قرن سوم و چهارم هجری، تهران: پاژنگ.
صفی­زاده (بوره­که­یی)، صدیق (1387)، اهل­حق: پیران ­و­ مشاهیر، تهران: حروفیه.
صفی­زاده (بوره­که­یی)، صدیق (1375)، نامه­سرانجام، کلام خزانه، یکی از متون کهن یارسانیان، تهران: هیرمند.
صفی­زاده (بوره­که­یی)، صدیق (1361الف)، دوره هفتوانه؛ جزوی از نامه مینوی سرانجام، تهران: طهوری.
صفی­زاده (بوره­که­یی)، صدیق (1361ب)، نوشته­های­پراکنده درباره یارسان (اهل حق)، تهران: عطایی.
طاهری، طیب (1389)، زیگ آریایی کُردی (تقویم و چگونگی گاه‌شماری در کردستان از دیرباز تا کنون)، تهران: حروفیه.
طبری، ابوجعفر محمدبن جریر (1387ق./1967م)، تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، ج8، الطبعه­الثانیه، بیروت: دارالتراث.
طبیبی، حشمت­الله (1349)، «اهل­حق»، مجله وحید، س7، ش9 (پیاپی81)، شهریور: 1126- 1131؛ ش10(82)، مهر: 1207- 1222؛ ش11(83)، آبان: 1412- 1422؛ ش12(84)؛ آذر: 1544-1551.
طبیبی، حشمت­الله (1350)، «تأثیر هفت امشاسپندان در آیین کُردان اهل­حق»، بررسی­های تاریخی، س6، ش 3 (34)، مرداد- شهریور: 41-52.
طبیبی، حشمت­الله (1351)، «منشأ اجتماعی معتقدات کُردان اهل­حق»، بررسی­های تاریخی، س7، ش5 (42)، آذر- دی: 45-66.
عسگری­عالم، علیمردان (1382)، فهلویات (پهلویانه) یا تک­بیت­های کهن سور و سوگ به زبان لکی، خرم­آباد: افلاک.
قریشی کرین، حسن و هادی استهری (1398)، «آیین اهل حق و رابطه آن با آیین مهرپرستی»، شیعه­پژوهی، س5، ش16، بهار و تابستان: 173- 196.
کرمی (مقدسی)، محمدبن احمد (بی­تا)،  احسن­التقاسیم فی معرفه­الاقالیم، بیروت: دارصادر.
کریستین­سن، آرتور (1384)،  ایران در زمان ساسانیان، ترجمه‌ رشید یاسمی، تهران: دنیای کتاب.
کلام دوره بهلول ماهی، نسخه خطی، متعلق به میثم مرادی، اسلام­آبادغرب، کتابخانه شخصی.
کلام دوره شاه­خوشین، نسخه خطی، متعلق به شاه­ابراهیم افضلی، اسلام­آبادغرب، کتابخانه شخصی.
مارکوارت، یوزف (1373)، ایرانشهر بر مبنای جغرافیای موسی خورنی، ترجمه مریم میراحمدی، تهران: اطلاعات.
مادلونگ، ویلفرد (1390)، فرقه‌های اسلامی، ترجمه‌ ابوالقاسم سری، تهران: اساطیر.
مجمل­التواریخ و القصص (بی­تا)، ]مؤلف گمنام[، تصحیح محمدتقی بهار، تهران: اساطیر.
محمدی، محمد (1387)، تاریخچه اهل­حق، قم: بی­نا.
محمدی، محمد (1390)، منظومه اهل­حق­نامه (تاریخچه، عقاید، فقه به زبان کُردی با شرح به زبان فارسی)، قم: محمدی.
مرادی، گلمراد (1996)، نگاهی گذرا به تاریخ و فلسفه‌ اهل­حق (یارسان)، سوئد: استکهلم، کتاب ارزان.
مستوفی، حمدالله (1362)، نزهه­القلوب، ب‍س‍عی‌ و اه‍ت‍م‍ام‌گ‍ای‌ ل‍ی‍س‍ت‍ران‍ج‌، تهران: دنیای کتاب.
مسعودی، ابوالحسن علی ­(بی­تا)، التنبیه والاشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل الصاوی، قاهره: دارالصاوی.
مسعودی، ابوالحسن علی ­(1409ق.)، مروج­الذهب و معادن­الجوهر، تحقیق اسعد داغر، چ2، قم: دارالهجره.
یزدان­پناه، مجید (1384)، تصحیح رستم و زنون الماس­خان کندوله­ای (و مقابله با شاهنامه فردوسی)، کرمانشاه: چشمه و هنر.
یعقوبی، احمدبن اسحاق ابی­یعقوب (ابن­واضح) (بی­تا)، تاریخ الیعقوبی، بیروت: دار صادر.
Minorsky, v. (1960), “Ahl-I Hakk”,  EI2, Vol. 1.
Minorsky (1964), “The Sect of Ahl-I Hakk”,  Iranica: twenty articles, Hertford, ‎Printed by S. Austin.
Minorsky (1943), “The Gūrān”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Vol. 11, No. 1.