The Economics of Muslim Communities in the Ilkhanate: A Case Study of Aran

By: Salmani Gwari, Abolfazl (3) and Pirmard Shotorban, Jamal (4)

Abstract

The Mongol invasion led to the fall of the Abbasid Caliphate and the formation of the Ilkhanid dynasty in Iran; in the continuation of this transformation and extensive political changes, the social and economic situation throughout the neighboring regions was also affected. These changes include the effects of the Mongol's nomads way of life on the peasant and Sedentist peoples, the administration of government and taxation, the disappearance of the agricultural economy and the spread of land-owning or secession, and changes in trade routes and centers; Meanwhile, the Aran region was also one of the states of Iran that was not outside this rule; The present study also seeks to answer the question that what were the main consequences of the rise of the Mongols and the rule of the Ilkhans on the economic situation of Islamic societies, especially the Iranian region? Due to its special geographical location and strategic status, this region was always awarded to the high-ranking Mongol commanders in the form of secession, and due to the tax methods adopted by these military commanders and also the special social tendencies that existed at that time, witnessed extensive changes in the economic and social conditions of Aran and its people in this period. This study will analyze and explain the impact of Ilkhanid rule on the economic situation of the region. What distinguishes the present study from other researches is its reliance on the economic situation of Iran during the Mongol and Ilkhanid eras, so that basically a separate study has not been written on this subject so far. In this research, historical method and analytical-descriptive approach have been used to examine historical reports. Finally, from the historical data, it can be concluded that despite the special political position of the Aran in the Mongol period, which was undoubtedly due to the Ilkhanid relations with Alus Jochi and the centralization of Azerbaijan as a new political center. Agriculture, trade and Sedentist life of the region due to attacks and frequent raids by nomadic tribes were damaged and declined compared to the pre-Mongol period. By examining and assessing the sources, the findings of the research indicate that with the Mongol invasion of Iran, killing, looting and turning agricultural lands into pastures caused the decline of socio-economic life of the states. Aran was also one of the states conquered by the Mongols and was chosen as the winter resort of the Ilkhanate due to its strategic location and climate. Aran, based on its specific geopolitical and geographical location, the location between the Kura and Aras rivers, as well as the location between the two Mongol governments (Ilkhans and the Golden Army), was politically, socially and economically influenced by the events of this period. On the other hand, the passage of trade routes through it caused the rulers of the Ilkhans not to be indifferent to it. On the other side of the borders, Alus Jochi claimed ownership of Aran based on the division of Genghiz and violation of Hulagu Khan of it, under the pretext of attacking cities and regions. The continuation of these conflicts until the end of the Ilkhanate rule had a major impact on the economic and social life of the region. On the other hand, the Ilkhans and the nomadic groups that came to Iran with them had to some extent maintained their way of life, and this way was influential to varying degrees in the economic and social life of the Aran region. As mentioned, the issue of Aran is not explicitly addressed in historical sources, and therefore, since Aran was one of the states ruled by the Ilkhans, it can be inferred that, like other regions, its urban and agricultural population was massacred or enslaved. With the influence of the Mongol military leaders in Iran, their exploitation of villagers and craftsmen, handing over agricultural lands to military commanders in the form of secession and also their lack of knowledge about agriculture, and lands, these swathes of lands became pastures and Iran's agriculture and sedentist life declined. The method of taxation of the Mongols was also a cause of concern and dissatisfaction of the people with the Ilkhans government. This weakened agriculture and depopulated villages. On the other hand, heavy taxes on occupations and trade may have been an obstacle to the revival of social life in the cities of Aran. In general, Aran has played an important role in the political and economic developments of this period due to its mountainous location and its location in the East-West trade route, its proximity to the Black Sea, the conflicts between Alus Jochi and the Ilkhans and the establishment of military barracks; Therefore, the economic situation, agriculture, trade and commerce of the region along with its population, has been affected by the political conditions and developments of the Ilkhanate era.

Keywords: Aran, Ilkhans, Sovereignty, Economy

3. PhD student in Islamic History, University of Tehran, af.soleymani@ut.ac.i Responsible author

4. Master student in History, University of Tehran, j.pirmard@ut.ac.ir

اقتصاد جوامع مسلمان در عصر ایلخانان: مطالعه موردی ارّان

ابوالفضل سلمانی‌گواریä

جمال پیرمرد شتربانää

چکیده

یورش مغولان به سقوط خلافت عباسی و پیداییِ سلسله ایلخانان در ایران انجامید؛ سپس دگرگونی سیاسی گسترده‌ای در ایران پدید آمد و در اوضاع اجتماعی و اقتصادی سراسر سرزمین‌های هم‌سایه نیز تأثیر گذارد. تأثیر شیوه زندگی ایلیاتی مغولان در سبک زندگی مردمان کشاورز و یک‌جانشین و سبک اداره حکومت و مالیات‌گیری آنان و از میان رفتن اقتصاد کشاورزی و رواج زمین‌داری به سبک واگذاری اقطاع و تغییر مسیرها و کانون‌های تجاری، از این دست دگرگونی­ها بود. منطقه ارّان از ایالت‌های ایران نیز در این میان مُستثنا نبود. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است: حاکمیت ایلخانان چه اندازه در تحولات اقتصادی منطقه ارّان تأثیر گذارد؟ مقاله به روشی تاریخی، به تحلیل و تبیین تأثیر حاکمیت ایلخانان در اوضاع اقتصادی این منطقه پرداخته است. بر پایه بررسی و ارزیابی منابع و یافته‌های پژوهش، ارّان بر اثر جایگاه کوهستانی‌اش و جای‌گیری آن در راه تجارت شرق و غرب، نزدیکی‌اش به دریای سیاه، منازعات الوس جوجی با ایلخانان و برخورداری‌اش از پادگان‌های نظامی، در تحولات سیاسی ـ اقتصادی این دوره مؤثر بود. بنابراین، افزون بر جمعیت اران، اوضاع اقتصادی، کشاورزی و تجاری ـ بازرگانی این منطقه از اوضاع و احوال سیاسی عصر ایلخانان تأثیر پذیرفت.

کلیدواژگان

ارّان، ایلخانان، حاکمیت، اقتصاد، تحول اقتصادی

مقدمه

سرزمین آلبانیای قفقاز یا ارّان، در درازنای سالیان به تغییرات جغرافیایی ـ سیاسی بسیاری دچار شد؛ چنان‌که تعیین قلمرو مشخص این منطقه دشوار می‌نماید. برخی از منابع تاریخی نوشته‌اند: ارّان تاریخی کنار ارمنستان و گرجستان، سومین حوزه از قفقاز جنوبی به شمار می‌رفت. این تعریف، به تمایز ارّان از شروان و گشتاسفی اشاره نکرده و شروان و گشتاسفی را نیز بخشی از ارّان شمرده است. ارّان میان رودهای «کور» و «ارس» بود و بر اثر جای‌گیری آن در منطقه قفقاز، نقطه‌ای راه‌بردی (استراتژیک) و دفاعی به شمای می‌رفت و همواره در درازنای تاریخ از روی‌دادهای گوناگون تأثیر می‌پذیرفت.

وضع اجتماعی و اقتصادی مردمان یک‌جانشین هنگام چیرگی مغولان بر ایران آرام آرام دگرگون شد. علت اصلی این دگرگونی، ویرانی‌های یادگار فتوحات مغولان، روش‌های ناکارآمد اداری به‌ویژه سیاست مالیات‌گیری نخستین فاتحان، کاهش جمعیت، تقلیل مساحت زمین‌های زیر کشت و تبدیل زمین‌های زراعی به چراگاه بود. آمدن گروه‌های تازه مغول و ترک صحرانشین به ایران، گریز مردمان یک‌جانشین و متمدن شهرها به سرزمین‌های دوردست و زوال زندگی شهری، از نمونه‌های زوال اقتصادی و اجتماعی ایران در این دوره به شمار می‌روند. این پژوهش در پی پاسخ‌گویی به این پرسش است که برآمدن مغولان و فرمان‌روایی ایلخانان به چه پی‌آمدهای اقتصادی در جوامع اسلامی به‌ویژه منطقه ارّان انجامید؟ این منطقه بر اثر جایگاه جغرافیایی خاص و راه‌بردی‌اش همواره در قالب اقطاع به فرمان‌دِهان نظامی بلندپایه مغولی اعطا می‌شد و بر اثر شیوه‌های مالیات‌گیری آنان و گرایش‌های اجتماعی ویژه‌ای که در این بازه زمانی رخ نمود، دگرگونی‌های گسترده‌ای در اوضاع اقتصادی و اجتماعی ارّان و مردمانش پدید آمد.

بنابر پیشینه‌شناسی موضوع پژوهش، منابع و گزارش‌های اندکی با محوریت ارّان دوره مغولان سامان یافته و به همین سبب، این پژوهش نخست بر متون جغرافیایی متمرکز شده و با مطالعه و مقایسه متون دوره پیش از یورش مغولان و پس از آن، به اندازه‌گیری تأثیر مغولان در اقتصاد منطقه پرداخته است. کتاب‌هایی همچون معجم البلدان یاقوت حموی و احسن التقاسیم مقدسی در این میان، از منابع کلیدی آگاهی از جغرافیای اقتصادی ارّان در دوران پیش از حمله مغولان به شمار می‌آیند. هم‌چنین نزهت القلوب حمدالله مستوفی و برخی از گزارش‌های رشیدالدین همدانی در جامع التواریخ، اطلاعات بِکری درباره اوضاع اقتصادی ارّان در دوران ایلخانان و پس از آنان عرضه می‌کنند. متون تاریخی این دوره نیز درباره فتوحات مغولان و نزاع‌های الوس جوجی و ایلخانان که بیش‌تر در منطقه قفقاز جنوبی پدید می‌آمدند، اطلاعات سودمندی درباره اقتصاد منطقه، جغرافیای شهری آن سرزمین و ورود اقوام کوچ‌رو در بردارند. استاد عنایت‌الله رضا از میان پژوهش‌گران معاصر، در زمینه تاریخ و جغرافیای ارّان کتاب‌های برجسته‌ای سامان داده است که ارّان از دوران باستان تا آغاز عهد مغول و آذربایجان و ارّان (آلبانیای قفقاز) از این دست آثارند و این پژوهش از گزارش‌های وی بسیار سود برده است.

ویژگی متمایز این پژوهش با دیگر تحقیقات در این‌باره، تکیه آن بر اوضاع اقتصادی ارّان در دوران مغولان و ایلخانان است؛ زیرا محققان تا کنون پژوهش مستقلی ناظر به این موضوع سامان نداده‌اند. پژوهش از روش تاریخی و با روی‌کردی تحلیلی ـ توصیفی گزارش‌های تاریخی را برمی‌رسد و با استفاده از داده‌های تاریخی به این نتیجه می‌رسد که به‌رغم جایگاه سیاسی خاص ارّان در دوره مغولان، کشاورزی، تجارت و سبک زندگی یک‌جانشینی آن منطقه بر اثر یورش‌های مکرَر اقوام کوچ‌رو، آسیب دید و در سنجش با دوره پیش از حمله مغولان، به تنزل دچار شد. بی‌گمان جایگاه سیاسی اران از روابط ایلخانان با الوس جوجی و بدل شدن آذربایجان به مرکز سیاسی جدید، متأثر بود.

گسترش اسلام در منطقه ارّان از آغاز فتوحات عرب تا یورش مغولان

گزارش‌های دقیقی درباره فتح ارّان و حضور عربان در این منطقه، در دست نیست، اما می‌توان حدس زد که عربان پس از نبرد نهاوند (21 ق) توانسته باشند زمان کوتاهی به قفقاز جنوبی بروند؛ چنان‌که طبری در گزارش روی‌دادهای 22 قمری، از فتح مناطق قفقاز سخن گفته است (طبری، 1362، 5، 1981). بُکیر بن‌عبدالله پس از فتح آذربایجان، به سوی قفقاز رفت و تا دربند پیش رفت (همدانی، 1349: 126). بر پایه شواهد، عربان پس از نخستین فتح منطقه، چند بار به ارّان و قفقاز حمله کردند. دلیل یورش‌های مکرر عربان به این نواحی، پیمان‌شکنی بومیان و پی‌شروی‌های خزران از سمت شمال بود. ولید ‌بن‌‌عُقبه، برادر رضاعی خلیفه (عثمان)، فرمانده خودش را به نام سلمان بن‌ربیعه به ارّان فرستاد (24 و 25 ق) (طبری، 1362: 5، 2091) و او در این لشکرکشی راهی شارستان برذعه شد؛ سپس بر دیگر مناطق ارّان (مسقط، شابران، شمکور و قبله) دست یافت. عربان در پیش‌روی‌های خود خزران مواجه شدند و حتی سلمان بن‌ربیعه را خزران کشت (بلاذری، 1367: 293-292). روایات موجود از نزاع‌های مکرر مسلمانان با گرجیان، ارامنه و خزران گزارش داده‌اند، اما منطقه ارّان همواره پایگاه امنی برای مسلمانان بود. اسلام‌آوری در قفقاز جنوبی در سنجش با اسلام‌آوری در آذربایجان و دیگر سرزمین‌های ایران، به کُندی صورت می‌پذیرفت (Geiushev, 1981: 55).

مسیحیت در این منطقه بسیار نفوذ داشت و حتی ارامنه و گرجیان، کلیساهای ویژه‌ای در آن‌جا داشتند داشتند. ارّانیان به ارامنه و گرجیان بیش‌تر می‌گراییدند تا به مسلمانان و اسلام‌پذیری و یکی از چند عامل این تمایز، تلاش‌های خلفای اُموی و عباسی در اسکان عرب‌ها در مناطق دربند و ارّان بود. بلاذری از اسکان عرب‌ها در دربند و نواحی پیرامون بردعه و کسال در روزگار اموریان سخن گفته است (بلاذری، 1367: 297-298). به گفته بارتولد، یکی از چند پی‌آمدهای حضور عرب‌ها در این مناطق، گسترش زبان عربی و توسعه فرهنگ و مناسک اسلامی بود (Bartold, 1966: 233). مینورسکی بردعه و دوین را دو پایگاه کشورداری عرب‌ها در قفقاز خوانده است (مینورسکی، 1375: 168). حضور عرب‌ها در قفقاز جنوبی به مقاومت مردمان بومی و نزاع اعراب قحطانی و عدنانی انجامید، اما در درازمدت موجب رشد اسلام میان بومیان شد. سلسله‌های مختلفی از میان همین قبایل عرب مهاجر به ارّان و شروان پدید آمدند که شروانشاهان و هاشمیان دربند، نام‌دارترین آنهایند.

هم‌چنین دودمان‌های مسلمان دیگری اواخر سده سوم و آغاز سده چهارم هجری در این منطقه قدرت یافتند. برخی از این دودمان‌ها مانند ساجیان، به مخالفت با خلیفه عباسی پرداختند و برخی از آنها همچون مسافریان، گویی به مذهب اسماعیلی گراییدند (زرین‌کوب، 1394: 2، 309). بر پایه قراین، اسلام در سده چهارم هجری میان طبقات شهری جامعه ارّان، بسی نفوذ کرد؛ چنان‌که ابن‌مسکویه رازی هنگام توصیف یورش روس‌ها به بردعه (332 ق)، بیش‌تر مردمان آن شهر را مسلمان دانسته است (مسکویه، 1376: 6، 98). حکم‌رانان شدادی پس از انحطاط مسافریان بر منطقه ارّان چیره و به جهاد با نامسلمانان هم‌سایه خود معروف شدند. تخت‌گاه آنان؛ یعنی گنجه و دوین، کانون جهاد با ارامنه، گرجیان و بیزانسی‌ها بود؛ چنان‌که نویسنده قابوس‌نامه که به گفته خودش بارها «غزای هندوستان کرده بود»، آنَک برای غزای روم به ارّان رفت و چند سال نزد ابوالاسوار شدادی به اِعزاز و اکرام زیست (عنصرالمعالی، 1373: 41-42). اطلاعات مانده درباره دوره حکومت شدادیان بسیار اندکَند، اما گمان می‌رود این خاندان در گسترش اسلام میان بومیان ارّان و قفقاز جنوبی بسیار مؤثر بوده باشند.

ورود سلجوقیان به ایران و چیرگی آنان بر بخش گسترده‌ای از قلمرو جهان اسلام، به تغییراتی فرهنگی و دینی انجامید. سلاجقه به مذهب اهل تسنن می‌گراییدند و تسنن در دوره ایشان بار دیگر در غرب ایران گسترش یافت. بسیاری از ساکنان ایران غربی و مردمان ارّان، پیرو مذهب فقهی شافعی بودند و این مذهب تا سده‌های بعد نزد ارّانیان نافذ و راسخ ماند (عبدی‌بیگ شیرازی، 1369: 56). ورود سلاجقه به ارّان، با ضعف و سرانجام سقوط شدادیان هم‌راه شد. آلب ارسلان سرزمین‌های دربند و ارّان را در قالب اقطاع به کسی از فرمان‌دِهان خودش به نام ساوتگین سپرد و همین کار افزون بر ایستادگی فضلون، واپسین امیر شدادی گنجه در برابر او، به سقوط سلسله شدادیان گنجه انجامید (مینورسکی، 1375: 20).

دوره حکومت سلاجقه با گسترش سریع اسلام در ارّان و شروان هم‌راه بود. اوضاع مذهبی منطقه، بر این دعوی گواهی می‌دهد. شاه‌زادگان ارمنی و گرجی تا هنگامی که دودمان سلجوقیان مقتدر بودند، از ساکنان منطقه تابعه آنان به شمار می‌رفتند، اما پس از درگذشت ملکشاه (485 ق) و ضعیف شدن سلسله سلاجقه، گرجیان در آن منطقه قدرت گرفتند (زرینی، 1395: 79). یورش‌های همیشگی گرجیان به سرزمین‌های مسلمان‌نشین منطقه موجب تقویت هم‌بستگی مسلمانان قفقاز و افزایش انگیزه‌های جهادی آنان شد. گرجیان در دوران حکومت ملکه تامار (1184-1213 م) توانستند به آذربایجان و اردبیل هم نفوذ کنند (لانگ، 1373: 56). سلطان جلال‌الدین خوارزمشاه در دوران حضور خود در آن‌جا (622-628 ق)، از طریق جنگیدن با مسیحیان تلاش کرد کارهای نظامی‌اش را رنگی دینی بزند و بدین شگرد، مسلمانان منطقه را با خودش هم‌راه کند. او در جنگ با گرجیان نه تنها توانست ایشان را شکست دهد، بلکه در فتح تفلیس و کشتار مردمانش نیز کام‌یاب بود (نسوی، 1365: 151). البته این سلطان خوارزمشاهی سرانجام در برابر رقیبانش مغلوب شد.

باری، این روی‌دادها بر نفوذ عمیق اسلام در ارّان و شروان و تأثیر بنیادینش در هویت‌بخشی به مردمان منطقه، دلالت می‌کنند؛ چنان‌که مردمان گنجه حتی مقارن با یورش مغولان، انگیزه جهادی خود را حفظ کرده بودند (زرین‌کوب، 1372: 300).

جغرافیای ارّان

حوزه راه‌بردی (استراتژیک) منطقه قفقاز که همواره از روی‌دادهای گوناگون تأثیر پذیرفته و قلمرو آلبانیای قفقاز یا ارّان (بخش جنوبی آن)، در دوره‌های گوناگون متغیر بوده است. این سرزمین میان رودهای «کر» و «ارس» بود و گاهی زمین‌های شروان، قبله و شکی را نیز فرامی‌گرفت. به گفته عنایت‌الله رضا، آلبانیا سرزمینی است میان جنوب رشته‌کوه‌های قفقاز تا رود ارس و دریای خزر و رود آلازان تا سرزمین جنوبی ماد آتروپاتن (رضا، 1372: 44).

نام آلبانیای قفقاز را در نوشته‌های جغرافیایی به شکل‌های گوناگونی ضبط کرده و حدس و گمان‌ها و دشواری‌های بسیاری در این‌باره برانگیخته‌اند (لسترنج، 1377: 190-192). مورخان و جغرافی‌نگاران یونانی و بیزانسی این سرزمین را «آلبانیا» می‌خواندند. این عنوان، صورت کلاسیک نام منطقه است که بعدها در نوشته‌های یونانی میانه و لاتینی منعکس شد. نویسندگان ارمنی آلبانیا را به صورت‌های «آغوان»، «آغوانک»، «آلران» و «آلونک» ضبط کرده‌‌اند، اما صورت «الران» یا «ارّان» در نوشته‌های مورخان و جغرافی‌نگاران مسلمان رایج‌تر است. نویسندگان نخستین سده‌های تاریخ اسلام اطلاعات درخوری درباره شهرها، راه‌ها، مواصلات بازرگانی و زبان اهالی این دیار عرضه کرده‌اند (رضا، 1380: 44). برخی از نوشته‌ها، نام‌های آلران و آلان را با هم گزارش کرده و پندارِ یک‌سان بودن هر دو نام را در ذهن شماری از نویسندگان فراهم آورده‌اند (ورجاوند، 1378: 55-56). شاید ارّان و آلبانیا دو تلفظ متفاوت با یک‌دیگر درباره نام دیگری باشند یا شاید ارّان صورت پارسی نام آلبانیا باشد (عزت‌پور، 1389-1390: 157). افزون بر واژه ارّان و ریشه‌شناسی نام این منطقه، قلمرو جغرافیایی‌اش نیز معرکه آراست. قزوینی درباره قلمرو جغرافیایی ارّان نوشته است:

ناحیه‌ای است میان آذربایجان و ارمینیه با بلاد گرمسیر. شهر بسیار به آن سرزمین آباد است. معمورهای آن جنره و شروان و بیلقان است (قزوینی، 1395: 307).

یعقوبی ارمنستان را به سه بخش تقسیم کرده و نوشته است:

بخش اول مشتمل است بر قالیقلا و خلاط و شمشاط و آنچه در میان اینهاست. بخش دوم بر خزران یا جرزان و تفلیس و شهر باب اللان و آنچه میان اینهاست. بخش سوم مشتمل است بر بردعه که شهر ولایت ارّان است و بیلقان و دربند (یعقوبی، 1347: 149).

کتاب حدود العالم من المشرق الی المغرب که کهن‌ترین متن جغرافیایی مانده به فارسی دری است، ولایات ارمینیه و ارّان را کنار یک‌دیگر ذیل یک عنوان آورده و بردعه را «مستقر پادشاه این ناحیت» خوانده است (حدود العالم، 1362: 161-164). ابن‌حوقل بردعه را «امّ الران» می‌خواند و از کثرت آبادانی آن سخن‌ها می‌راند (ابن‌حوقل، 1872: 240) و ارمینیه، ارّان و آذربایجان را با هم توصیف می‌کند و چنین می‌نویسد:

من اینها را یک اقلیم برشمردم؛ زیرا تا آنجا که من دیده‌ام در تحت حکومت یک تن بوده است ... این اقلیم محدود است از طرف مشرق به خیال و دیلم و غرب دریای خزر و از طرف مغرب به حدود ارمن و اللان و اندکی از حدود جزیره و از طرف شمال به اللان و جبال قبق و از طرف جنوب به حدود عراق و اندکی از حدود جزیره (ابن‌حوقل، 1872: 236).

مقدسی که کتاب خود را نیمه سده چهارم هجری پس از ابن‌حوقل سامان داد، همچون او ارمینیه، ارّان و آذربایجان را در یک گفتار وصف کرده است:

ارّان نزدیک یک‌سوم سرزمین (رحاب) است که همچون جزیره‌ای در میان دریاچه و رود ارس و رود نهر الملک (گر) آن را از درازا می‌شکافد. قصبه آن برده (بردعه) است، از شهرهایش تفلیس، قلعه، خنان، شمکور، جنره، بردیج، شمار خیوه، شروان، باکو، شابران، باب الأبواب، أنجاز، شکی، ملاز گرد و تبلا است (مقدسی، 1361: 554-555).

مستوفی که در سده هشتم هجری می‌زیست، ساحل رود ارس را تا رود کر (بین النهرین) ولایت ارّان می‌نامد (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91-92). یاقوت حموی در این‌باره می‌نویسد:

ارّان نامی است ایرانی، دارای سرزمینی فراخ و شهرهای بسیار که یکی از آنها جنره است و این همان است که مردم آن را گنجه گویند و بردعه و شکمور و بیلقان. میان آذربایجان و ارّان رودی است که آن را ارس گویند. آنچه در شمال و مغرب این رود نهاده است از ارّان و آنچه از سوی جنوب قرارگرفته است از آذربایجان است (حموی، 1396: 1، 171-172).

با مقایسه هر دو دسته از منابع می‌توان به دگرگونی قلمرو ارّان در دوره‌های مختلف پی برد. بر پایه نوشته‌های مؤلفان یونانی و رومی، سرزمین آلبانیا در روزگار باستان از جنوب تا کرانه‌های رود ارس و گاهی رود کورا، از غرب تا رود آلازنی، از شمال تا کوه‌های قفقاز (از منطقه مسیر علیای رود آلازنی تا قله گوتون) و از شرق تا دریای خزر و دربند گسترده بود. بر پایه نوشته‌های مؤلفان مسلمان، کسانی آن را بخشی از ارمینیه و گروهی آن را جدا از ارمینیه دانسته‌اند. متون جدید نیز قلمرو ارّان کهن (میان ‌دو رود ارس و کر) را جمهوری آذربایجان می‌دانند و شهرهای بردعه، باکو، شروان، گنجه و شکی را از ولایات این سرزمین می‌شمرَند، اما سرزمین ارّان هرگز بخشی از ایالت آذربایجان ایران نبوده است، بلکه شماری از نویسندگان مسلمان از دید قرابت جغرافیایی، سرزمین‌های ارّان و آذربایجان را کنار هم و ذیل یک عنوان توصیف کرده‌اند.

تأثیر جایگاه جغرافیایی اران در اوضاع اقتصادی آن

برخی از مناطق و سرزمین‌ها در همه دوره‌های تاریخی از دید نظامی و اقتصادی جایگاه راه‌بردی (سوق الجیشی) ویژه‌ای داشته‌اند که این ویژگی خود در اوضاع سیاسی و اقتصادی نواحی تأثیر می‌گذارده است. ارّان در راه ارتباطی امپراطوری‌های گذشته از همین دست سرزمین‌ها و از دید استحکامات دفاعی ـ نظامی و راه‌های بازرگانی و اقتصادی بسیار محوری بود. نخستین ویژگی ارّان از جایگاه خاص جغرافیایی و اهمیت مسیرهای تجاری‌اش سرچشمه می‌گرفت. این سرزمین هم‌سایه گرجستان و ارمنستان بود و از شمال به دشت قپچاق و اراضی روس و خزر می‌رسید و از سوی غرب نیز به دریای سیاه و شبه جزیره آناتولی راه داشت. بنابراین، تجارت کالا‌های گوناگون (همچون برده که بیش‌تر از سمت دشت‌های شمالی قفقاز وارد می‌شد)، به شکوفایی منطقه در دوره خلفا انجامید. هم‌چنین تولید و صادرات ابریشم نیز در ارّان رونق گرفت.

پس از یورش مغولان، یکی از مسیرهای مهم تجاری و بازرگانی ایرانِ ایلخانی به سوی «اردوی زرین»، همین منطقه بود. به گفته رشیدالدین فضل‌الله همدانی در جامع التواریخ مهم‌ترین و مناسب‌ترین مسیر در این زمینه، ناحیه شمال غربی ایران و جنوب غربی اردوی زرین به شمار می‌رفت؛ یعنی مسیری که از آذربایجان، ارّان و قفقاز می‌گذشت و به اردوی زرین می‌رسید (همدانی، 1373: 2، 1302). وصاف در این‌باره به صادرات برده از ایران و واردات برده به ایران از مسیر شمال غربی و ارّان اشاره کرده است (وصاف‌، 1338، 37-39). کرسی ولایت ارّان در عصر خلفا، در بردعه بود. ابن‌حوقل طول این شهر را یک فرسنگ و عرض آن را کم‌تر دانسته و آن را بزرگ‌ترین شهر ناحیه خوانده است. بازار این شهر یک فرسنگ طول و مسجد جامع نیکو و حمام‌های خوبی داشت (ابن‌حوقل، 1872: 240-241). هم‌چنین برخی از مورخان به استخری از ابریشم مرغوب تولید شده در این شهر و صادرات آن به فارس و خوزستان و فراوانی درختان توت در آن‌جا اشاره کرده‌اند؛ درختانی که مالک معینی نداشتند و هر کسی می‌توانست از آنها منتفع شود (اصطخری، بی‌تا: 234). ماهی شور از دیگر صادرات مهم بردعه بود که پس از صید و نمک‌سود کردنش، آن را به سراسر سرزمین‌های هم‌سایه صادر می‌کردند (لسترنج، 1377: 190). بر پایه این گزارش‌ها، بازرگانی ارّان رونق فراوانی داشت و نه تنها کالاهای داخلی این منطقه به سراسر شهرهای مسلمان‌نشین صادر می‌شدند، بلکه شهرهای مهمی چون ارّان و گنجه و بردعه، مراکز و انبارهای اصلی کالاهای دیگر سرزمین‌ها پیش از صادرات آنها به شمار می‌آمدند. به هر روی، پیوند جغرافیا و قدرت اقتصادی ـ سیاسی، موجب اهمیت این منطقه شد.

نزاع سختی در عصر مغولان میان دو شاخه از حکومت‌های چنگیزی برای تسلط بر منطقه ارّان و قفقاز جنوبی پدید آمد. هلاکوخان مقر حکومتی خود را شتابان به آذربایجان برد. این کار تا اندازه‌‌ای از تحرکات خان‌های اردوی زرین تأثیر پذیرفت که هم قدرت‌گیری خاندان تولوی را حاصل اقدامات خود می‌دانستند، هم مدعی سیادت بر قفقاز جنوبی بودند. میرخواند درباره منازعه الوس‌های چنگیزی نوشته است:

تلاش‌های زیادی از سوی آنان (خان‌های اردوی زرین) جهت دست‌یابی بر مناطق آذربایجان و ارّان صورت گرفت. این تلاش‌ها منجر به جنگ‌هایی شد که طی آن خان‌های اردوی زرین سعی می‌نمودند تا مناطق مذکور را به سرزمین‌های خود ضمیمه کنند (میرخواند، 1373: 5، 283).

توجه اردوی زرین به مناطق جنوبی همچون ارّان و تلاش آن برای دست‌یابی بر این سرزمین، از سیاست خارجی الوس سرچشمه می‌گرفت که بر فتح مراتع غنی این ناحیه و تسلط بر راه‌های بازرگانی آن متمرکز بود؛ چنان‌که مورگان نوشته است:

الحاق مناطقی نظیر نواحی جنوبی قفقاز (ارّان)، آذربایجان و آناتولی می‌توانست در بهبود و پیش‌رفت اقتصادی و سیاسی اردوی زرین مؤثر باشد (مورگان، 1371: 189).

بنابراین، دومین ویژگی ارّان، جغرافیای سیاسی (ژئوپلیتیک) آن بود که حتی حکومت‌های هم‌سایه را به نزاع در این‌باره برانگیخت.

سومین ویژگی ارّان، از کشت‌پذیری این منطقه سرچشمه می‌گرفت. مقدسی در احسن‌ التقاسیم درباره جایگاه ویژه اقتصادی و نظامی ارّان، ارمینیه و آذربایجان نوشته است:

از سرزمین‌های زیبا در کشور اسلام است و دژ مسلمانان در برابر روم به شمار می‌آید. فخرآور اسلام و خانه جنگ‌آوران است، بازرگانی سودآور و خوره‌های شهرهای کهن، رودهای پر آب و دیه‌های آبادان و میوه بسیار و ویژگی‌های فراوان دارد (مقدسی، 1361: 555).

حمدالله مستوفی نیز گنجه را به سبب خوشی آب و هوا و وفور نعمتش، همچون اصفهان، مرو، طوس و اقسرا ستوده (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91-92) و به آب‌های روان، علف‌زارهای فراوان و شکارگاه‌های بسیار «هیرک» (ییلاق بردعه) اشاره و از خود بردعه به سبب کثرت میوه به‌ویژه کیفیت عالی فندق و شاه‌بلوط آن، یاد کرده است (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91-92).

بنابراین، سرگذشت ارّان در تاریخ از دید سیاسی، اجتماعی و اقتصادی از جغرافیای سرزمینی‌اش تأثیر پذیرفت. به تعبیر دیگر، تجارت و زراعت و سیاست عنصرهای پایدار و مؤثر در تاریخ ارّان بوده‌اند و حتی فرهنگ، زبان و مذهب مردمان منطقه نیز برآمدی از همین عوامل بوده‌اند.

یورش مغولان و چیرگی آنان بر ارّان

چنگیزخان مغول از راه کاشغر و بلاساغون که مغولان آنها را گرفته بودند، به قلمرو خوارزمشاهیان یورش برد (پاییز ۶۱۶ ق). این یورش‌ها که همواره با قتل و غارت هم‌راه بود، پی‌آمدهای ناگواری برای همه سرزمین‌های ایران داشت و ارّان نیز که در آن برهه بخشی از قلمرو اتابک ازبک به شمار می‌رفت، در این میان مستثنا نبود (جوینی، 1916: 2، 156؛ مورگان، 1371: 103-104). ابن‌‌اثیر در تاریخ خود، یورش مغولان را به ارّان و آذربایجان توصیف کرده و گفته است: آنان پس از قتل بسیار، بیش‌تر بِلاد آذربایجان و ارّان را به صلح و جنگ گشودند؛ سپس راهی گرجستان شدند (ابن‌اثیر، 2003: 10، 415؛ Lane, 2006: VIII). اشپولر نیز یورش مغولان را به این سرزمین چنین گزارش کرده است:

در زمستان ۶۱۸ قمری مغولان به آذربایجان و قفقاز لشکر کشیدند و پس ‌از آن که بر گنجه دست یافتند، دیگر مانعی بر سر راهشان نبود (اشپولر، 1372: 45-48).

زرین‌کوب در این‌باره نوشته است:

در گنجه حتى مقارن هجوم مغول به نواحی ارّان (۶۱۸ ق) آوازه دلاوری‌هایی که غازیان شهر مکرر در دفع هجوم گرجیان نشان داده بودند، لشکر مغول را یک‌چند از هجوم به شهر مانع آمد. یک‌بار در حالی که شهر بیلقان را در آن نواحی بارها به باد قتل و غارت دادند در هجوم به گنجه دچار تردید شدند و سرانجام با دریافت فدیه‌ای اندک از نقد و جنس، از کنار آن گذشتند. حتی در تاخت و تاز سلطان جلال‌الدین خوارزمی در آذربایجان و ارّان هم که شهر یک‌بار به دست خوارزمیان افتاد (۶۲۸ ق)، عوام اهل غوغا که نسوی مورخ و منشی خوارزمشاه آن را به نام اوباشان گنجه خوانده است، در فرصت مناسب نه فقط خوارزمیان را با هر چه غربا در آن‌جا بود قتل‌عام کردند، بلکه کسانی را که هم در این ماجرا با آنها هم‌دست شده بودند، معروض ایذا و تعقیب ساختند (زرین‌کوب، 1372: 300).

مغولان پس از اینکه از شر حریف آسیب‌زایی چون جلال‌الدین آسوده شدند، بدون مانع به سوی آذربایجان، ارّان، ارمنستان، گرجستان، الجزیره و عراق تاختند و تا نزدیک بغداد و داخلِ آناتولی راندند (اقبال‌آشتیانی، 1384: 142).

گمان می‌رود بردعه (تخت‌گاه ارّان) اوایل سده هفتم هجری از جایگاه برتر خودش تنزل کرده باشد. یاقوت حموی پس از تکرار مطالب دیگر جغرافی‌نویسان درباره بردعه، چنین نوشته است:

این صفت قدیم بردعه است و الان از آن اوصاف مذکور چیزی باقی نیست؛ الا قلیل آبادانی شبیه به دهی و من در آذربایجان با مردم بردعه ملاقات کردم. احوال این شهر را از ایشان پرسیدم. گفتند: آثار خرابه زیاد در آن است و قلیل جمعیتی دارد و در کمال پریشانی و فلاکت، خانه‌ها خراب‌شده و اوضاع دگرگون گشته است (حموی، 1396: 1: 379).

اطلاعات فراوانی درباره این شهر از متون دوره ایلخانی به دست نمی‌آید، اما با توجه به توصیف حمدالله مستوفی درباره بردعه سده هشتم هجری، به این نتیجه می‌توان دست یافت که آن شهر دست‌کم در این سده تا اندازه‌ای آباد بوده است (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91)؛ چنان‌که مستوفی از منطقه‌ای به نام هیرک در ارتفاعات پیرامون بردعه نام برده که ییلاق مردم شهر بوده است:

هیرک ییلاق بردعه است و مکانی عظیم، آب‌های روان و علف‌زارهای فراوان، شکارگاه‌های بسیار و مردم بردعه تابستان بدان‌جا روند و زمستان به شهرند (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91-92).

بیلقان از دیگر شهرهای مهم ارّان بود که پس از تنزل بردعه، اواخر سده ششم هجری، کرسی ارّان شد. یاقوت حموی بیلقان را شهر معتبری خوانده است:

در سال 619 قمری لشکر مغول بر سر بیلقان آمده و شهر را تصرف کردند و مردم را قتل کرده، پس از غارت، شهر را آتش زدند و بسیاری از اهالی این شهر به اطراف متفرق شدند و لیکن بعد از رفتن مغولان دوباره جمع شده و فی الحال آن شهر به حال اولیه است؛ آباد و پرجمعیت (حموی، 1396: 1: 533).

ابن‌اثیر تاریخ نخستین یورش مغولان را به بیلقان، رمضان 617 دانسته است. به گفته او، مغولان در این تاریخ بیلقان را محاصره کردند. مردم شهر نماینده مغولان (نماینده پیش‌نهاد تسلیم) را کشتند و یک سال در برابر آنان ایستادند، اما مغولان سرانجام شهر را گشودند (رمضان 618) و آن را ویران کردند و مردمش را کشتند. باری، مردمانی که هنگام یورش مغولان گریخته بودند، پس از رفتن مهاجمان به شهر بازگشتند و آن را تا اندازه‌ای آباد کردند (ابن‌اثیر، 2003: 10، 415). درست یک سال پس از ویرانی شهر، گرجیان به بیلقان یورش بردند. به گفته ابن‌اثیر، گرجیان رمضان 6۱۹ به آن‌جا تاختند و دوباره شهر را ویران کردند و مردمش را کشتند، اما اتابک ازبک در تبریز هیچ حمیّتی نشان نمی‌داد و تنها به عیش و عشرت سرگرم بود (ابن‌اثیر، 2003: 10: 432-433).

لسترنج هم‌چینین اشاره کرده است که مغولان برای تصرف بیلقان منجنیق بر پا داشتند (617 ق) و پس از پایان یافتن سنگ‌ها، چوب درختان را کندند و پرتاب کردند (لسترنج، 1377: 191-192). اطلاعاتی از سرگذشت این شهر در دوره ایلخانی در دست نیست، اما گویی شهر همچنان ویران ماند (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91).

گنجه نیز از شهرهای مهم ارّان بود. حمدالله مستوفی نوشته است: این شهر را 39 قمری ساختند (مستوفی‌قزوینی، 1389: 91). جغرافی‌دانان مسلمان آن را «جنزه» نیز نامیده‌اند. ابن‌اثیر (نیمه نخست هفتم هجری) گنجه را «ام بلاد ارّان» خوانده و گفته است: مغولان پس از فتح بیلقان، به سوی گنجه تاختند (ابن‌اثیر، 2003: 10: 415)، اما پس از رسیدن به این شهر، از بسیاری از مردم شهر شنیدند که مردمانش به سبب آمار و استواری حصار به خود می‌نازند و در مواجهه با گرجیان نیز دلاوری‌ها کرده‌اند. بنابراین، با گنجویان مصالحه کردند. حاکم شهر نیز که نماینده اتابک ازبک بود، با دادن مال و خواسته، با مغولان صلح کرد (ابن‌اثیر، 2003: 10: 415). پس از رفتن مغولان، ترکان قبچاق که از بیم مغولان متواری شده بودند، پیرامون گنجه پیدا شدند (6۱۹ ق). حاکم شهر به انگیزه استفاده از قبچاق‌ها در جنگ با گرجیان، با آنان مصالحه کرد و آنان را در کوه «کیلکون» نزدیک گنجه جای داد. گرچه گنجویان به یاری قبچاق‌ها چند بار حملات گرجیان را دفع کردند، قبچاق‌ها پس از زمانی، به سرکشی و دست‌درازی به اموال و ناموس مردم پرداختند. سرانجام حاکم و مردم گنجه با یک‌دیگر متحد شدند و آنان را بیرون راندند (ابن‌اثیر، 2003: 10: 432). پس از رفتن جلال‌الدین به آذربایجان، اتابک ازبک ناگزیر تبریز را به وی واگذارد و خودش به گنجه گریخت.

جلال‌الدین از 6۲۲ تا 6۲۶ قمری چند بار گنجه را گشود و حکومتش را به اورخان سپرد (نسوی، 1365: 164). گویی گنجویان نخست حضور جلال‌الدین را خرسندانه پذیرفتند و او را ناجی خود از چنگ گرجیان و متحد با اتابک پنداشتند، اما رفتار خشن جلال‌الدین و امیران او با مردم شهر موجب شد که گنجویان پذیرش مغولان را از پذیرش خوارزمشاهیان راجح‌تر بدانند. فداییان اسماعیلی، اورخان حاکم جلال‌الدین را پس از زمانی در گنجه کشتند (نسوی، 1365: 164). سرانجام مغولان پس از شکست قطعی جلال‌الدین بر گنجه چیره شدند. این شهر شاید نزدیک 6۳۰ قمری به چنگ مغولان افتاده باشد. چگونگی رفتار این مهاجمان در گنجه روشن نیست. اشپولر از خدمات آبادگرانه مغولان در گنجه دورة اوگتای قاآن خبر داده است، اما اندازه و چگونگی کارهای عمرانی آنان در گنجه، دانسته نیست.

هم‌چنین اطلاعاتی درباره وضع گنجة دوره ایلخانان نرسیده، اما گویی این شهر بر اثر نزدیکی‌اش به «باب الابواب» از اهمیت نظامی خاصی نزد مغولان برخوردار بوده است و شاید استحکامات نظامی آن را بازسازی کرده باشند. توصیف مختصر حمدالله مستوفی درباره گنجه، پرتوی بر وضع آن شهر در این دوره نمی‌افکند: «گنجه شهری خوش و مرتفع بود» (مستوفی قزوینی، 1389: 91).

منابع این دوره از شهری به نام «قتلغ بالیغ» نیز یاد کرده‌اند که به فرمان گیخاتو ساخته شد. این شهر در منطقه قراچالی کنار رودخانه کر بود (همدانی، 1373: 2، 1193-1196)، اما شاید پس از مرگ گیخاتو، بازار این شهر نیز کاسد شده باشد؛ چنان‌که حمدالله مستوفی در پایان دوره ایلخانی از آن نامی نبرده است. باری، یورش مغولان پی‌آمدهای ناگواری برای مردمان ارّان و آذربایجان به بار آورد و صدها هزار کشته و اسیر، یادگار این یورش بود.

 گزارش‌های پیش‌گفته درباره یورش مغولان به ارّان، بیش‌تر به شهرهای مهم این ناحیه معطوفَند. بسیاری از نویسندگان روزگار مغولان، فتوحات مهاجمان را بر محور شهرها گزارش کرده و گزارش وضع عمومی قصبات و روستاها را فروگذارده‌اند. به هر روی، هجوم مغولان به اقتصاد و جمعیت منطقه بسی زیان رساند به افول کشاورزی منطقه انجامید. این حقیقت در گزارش حمدالله مستوفی درباره حقوق دیوانی منطقه ارّان و موغان نمایان است: «حقوق دیوانی در عهد اتابکان زیاده از سیصد تومان این زمان بوده است و اکنون سی تومان و سه هزار دینار است» (مستوفی‌قزوینی، 1389: 89).

جایگاه سیاسی ارّان در دوره ایلخانان

 تبریز و مراغه در عصر ایلخانان، مرکز سیاسی بودند، اما ارّان نیز در این دوره از دید جغرافیای سیاسی اهمیت داشت. نام قره‌باغ در این دوران آرام آرام جای‌گزین نام ارّان شد. فرمان‌روایان ایلخانی ارّان را قشلاق خود برگزیده بودند (Lane, 2006: 55) و بنابراین، جایگاه بیش‌تر روی‌دادهای این روزگار، همین سرزمین بود؛ چنان‌که غازان‌خان در ارّان بر تخت شاهی نشست، الجایتو در همان‌جا مذهب تشیع را پذیرفت و ارغون و ابوسعید بهادرخان در آن دیار جان سپردند (سرداری‌نیا، 1384: 131). گروسه می‌گوید:

ایران پس ‌از اینکه از سوی مغولان تصرف شد و نیز پس ‌از انهدام و انحلال سلطنت خوارزمشاهی و قتل جلال‌الدین (۱۲۳۱ م) تحت یک نظام موقت و غیر متجانس قرار گرفت. لشکریان مغولی که در مغرب و در کنار شط «کر» سفلی و «ارس» سفلی و مرغزارّان ارّان و مغان اردو زده بودند، تحت فرمان‌دهی سردارانی قرار داشتند که واجد تمام اختیارات بودند (گروسه، 1377: 575).

 مغولان چند سال پس از تصرف ایران، در این اندیشه بودند که ساختار موجود را تغییر دهند. گماشتن حکومتی لشکری و نظامی در ارّان و مغان و برقراری حکومت کشوری و مالیاتی در خراسان و عراق عجم، دو ضلع این ساختار بودند. مغولان می‌خواستند واحد سیاسی منظم و جداگانه‌ای فراتر از نظام کوتاه‌مدت پیشین پدید بیاورند. بنابراین، منگوقاآن در قوریلتای تصمیم گرفت «هلاکو» برادر کهتر خود را «نائب السلطنه ایران‌زمین» بخواند (650 ق). این انتصاب صورت پذیرفت و منگوقاآن به برادرش فرمان داد تا دو قوه معنوی و روحانی موجود آن زمان را در ایران نابود کند (همدانی، 1373: 3، 91-93)؛ یعنی دولت اسماعلیان نزاری در الموت و خلافت عباسیان در بغداد.

هلاکو پس از ختم کار اسماعیلیه، به سوی خلفای عباسی بغداد رفت و پس از فتح این شهر و براندازی بنیاد خلافت، از همدان راهی آذربایجان شد (Lane, 2003: 61) و همچون جورماغون و بایجو که پیش از وی نمایندگان قاآن در ایران بودند، شمال آذربایجان را جایگاه سلسله خود کرد و مراغه را پایتخت خویش برگزید. دشت‌های مغان و ارّان به زیست‌گاه زمستانی هلاکو و جانشینان وی بدل گشت و ایشان احشام خود را برای چراخور به آن‌جا می‌بردند (بیانی، 1397: 165). شاه‌زادگان خاندان ایلخانی نیز تابستان به سوی کوه‌های «آلاداغ» از سلسله جبال «آرارات» می‌رفتند (همدانی، 1373: 3، 91). پس ‌از اینکه هلاکو از فتح دیگر بخش‌های ایران و شام دست شست، در اندیشه کشورداری و دفع دشمنان شخصی‌اش فرورفت که یکی از آنان برکای، پسر جوجی، سلطان دشت قبچاق بود. برکای به فرمان برادرش باتو در رساندن منگوقاآن به مقام قاآنی بسیار کوشید و بنابراین، خودش را از هولاکو برتر می‌دانست (Lane,2003: 68). مناقشه دو طرف سرانجام به جنگ انجامید و برکای سی‌هزار سپاهی را برای جنگ با ایلخان از دشت قبچاق به سوی ایران گسیل کرد و این عده پس از گذر از دربند قفقاز، به سوی شروان سرازیر شدند.

هلاکو پس از سرکوب لشکریان مهاجم، به سوی دربند حرکت کرد و پسرش اباقا را به سوی ممالک برکای فرستاد. لشکریان اباقا منازل و اموال ایشان را چپاول کردند، اما برکای باز هم نفراتی به لشکرش افزود و نزدیک نهر تِرک بر لشکریان ایلخان یورش برد و ایشان را در هم شکست (جمادی الاول ۶۶۱). اباقا پس از این به جنوب بازگشت و هلاکو نیز به تبریز رفت تا به جبران این شکست دوباره برخیزید و سال آینده جنگ دیگری بیانگیزد. خبر جلوس قوبیلای قاآن بر تخت خانی در همین روزها به هلاکو رسید و قاآن او را به حکم‌رانی بر سرزمین‌های غرب جیحون تا نهر فرات و شامات گماشت (وصاف‌، 1338: 398). او نیز این سرزمین‌ها را میان پسران و امیران مطیعش تقسیم کرد؛ چنان‌که عراق، خراسان و مازندران را به اباقا پسر بزرگ‌ترش سپرد و ارّان و آذربایجان را به یشموت و ممالک روم را به معین الدوله پروانه واگذارد. معین الدوله وزیر سلاجقه آسیای صغیر و مطیع مغولان بود (همدانی، 1373: 3، 91).

دوره حکومت ایلخانان پس از جای‌گیری اباقاخان رسمیت یافت. ایلخانان از آغاز ناگزیر شدند برای حفظ مرزهای قلمرو خود، با الوس جوجی در شمال و ممالیک در غرب، بجنگند. ملل آسیای مرکزی و ترکستان از دیرباز به شرق ایران یورش می‌بردند و حتی در این روزگار که خان‌های مغول بر دو سوی جیحون فرمان می‌راندند، فشار همیشگی آسیای مرکزی بر شرق ایران‌زمین کاستی نگرفت. هم‌زمان با دفاع از مرزهای شرقی، حفظ و صیانت از قفقاز نزد مغولان مهم بود؛ زیرا آذربایجان و ارّان را مرکز قلمرو خود کرده بودند. بر پایه شواهد، سرزمین ارّان در دوره ایلخانی از آنِ خاندان سلطنتی بود (Wing, 2016: 66-67). حضور هر یک از امیران مغولی در این منطقه نیز سبب می‌شد تا شخص ایلخانان برای وی آسان‌یاب‌تر باشند (ibid, 68-67)؛ چنان‌که امیرحسین گورکان، از امیران خاندان جلایری و پدر شیخ حسن بزرگ، با حضورش در ارّان فرصت یافته بود دوباره میزبان ایلخان و ایلچی الوس جوجی باشد. البته مواجهه این ایلچی با وی شایسته نبود (قاشانی، 1348: 83، 175-186).

باری، قفقاز جنوبی به‌ویژه ارّان در عهد ایلخانی بار دیگر به حصاری برای دفاع از مرزهای جنوبی بدل گشت و با توجه به اینکه اردوی متحرک مغولان سالانه میان آذربایجان، ارّان و شرق آناتولی جابه‌جا می‌شد، اهمیت سیاسی این منطقه بیش از پیش نمایان شد.

تأثیر منازعات سیاسی در اقتصاد منطقه ارّان

با توجه به تجارت پررونق ارّان و علاقه خاندان‌های مغول به بازرگانی، اهمیت این منطقه در ساختار اقتصادی دولت ایلخانان فزون‌تر شد، اما درگیری آنان با فرمان‌روایان الوس جوجی و ممالیک از آغاز برپایی حکومت ایلخانان و ادعای خاندان جوجی درباره «ارّان» و «آذربایجان»، تا پایان روزگار ایلخانی از میان نرفت (همدانی، 1373: 2، 1075-1078). این کشمکش‌ها در اقتصاد منطقه تأثیر گذارد. بنابراین، حاکمان ایلخانی با بهره‌گیری از زمینه‌های موجود در سرزمین‌های قفقاز و آذربایجان، به بهره‌برداری اقتصادی و تجاری از این مناطق پرداختند (همدانی، 1373: 2، 975-978) و در وضع نزاع میان قدرت‌های موجود، از منطقه ارّان و قفقاز جنوبی همچون پلی ارتباطی برای تجارت با حکومت‌های هم‌سایه بهره می‌بردند و حتی می‌خواستند از ظرفیت‌های قفقاز جنوبی استفاده کنند؛ زیرا قفقاز جنوبی از غرب به دریای مدیترانه راه داشت و آنان در پی بسط تجارت دریایی خود بودند (Amitai-Preiss, 2005:13-17). وضع اقتصادی و اجتماعی ارّان از جایگاه جغرافیای سیاسی (ژئوپلیتیک) و جغرافیای اقتصادی (ژئواکونومیک)اَش تأثیر پذیرفت (Howorth, 1830: 2, 353).

چنین جایگاه ویژه‌ای، به ابهام اوضاع سیاسی ارّان انجامید؛ چنان‌که فرمان‌روایان الوس جوجی با طرح این دعوی که ارّان پاره‌ای از قلمرو آنان است، به دخالت در امور منطقه و پیش‌برد اهداف خود پرداختند. به گزارش متون تاریخی، مناطق دربند، تفلیس، ارّان و شروان در بحبوحه لشکرکشی‌های الوس جوجی، از مهم‌ترین کانون‌های نزاع دو طرف به شمار می‌رفتند (Howorth, 1830: 2, 350). ارّان از آغاز برپایی حکومت ایلخانان، مطیع آنان بود و مالیات این ایالت به خزانه ایلخانی می‌ریخت. به‌رغم اینکه ارّان پیش از استقرار ایلخانان، آشکارا بخشی از مناطق فرمان‌پذیرِ حاکمیت الوس جوجی نبود و با نظارت کارگزاران خان بزرگ اداره می‌شد، خان‌های الوس جوجی می‌کوشیدند با دست گذاشتن بر این ایالت، به اهداف سیاسی و اقتصادی خود دست یابند. همین جایگاه اقتصادی و راه‌بردی ارّان موجب شد که اباقاخان پس از جنگ با خانِ اردوی زرین، به انگیزه حفظ امنیت مرزهای شمال غربی سرزمینش، دیواری در این ناحیه بسازد و از «دالان ناوور» تا «کردمان» مرز بکشد و خندق ژرفی میان آن بکنَد. گویی شماری از سپاهیان ایلخانی به فرماندهی منگو تیمور و سماغور نویان پس از ساخت این دیوار، مأمور نگهبانی از آن بوده‌اند (همدانی، 1373: 2: 1063-1062).

با استناد به این کار اباقاخان، گمان می‌رود بر اثر بروز تحولات سیاسی و نظامی در منطقه و پس از دیوارکشی میان قلمروهای دو حکومت، عبور و مرور بازرگانان و تاجران نیز محدود شده و رونق بازار مبادلات اقتصادی منطقه نیز از میان رفته بوده باشد. علاوه بر این، همین عوامل سبب می‌شد تا تاجران به سبب ناپایداری اوضاع ارّان، از تجارت و فعالیت بازرگانی در این منطقه خودداری کنند. ستم فراوان عُمال مغولان به مردمان و شورش‌های مکرر آنان را نیز به این عوامل باید افزود (Howorth, 1830: 2, 198-201). مغولان شورش‌ها را سرکوب می‌کردند و روستاییان را به کوه‌ها می‌تاراندَند. بنابراین، میزان کشاورزی منطقه ارّان نیز کاستی گرفت.

مغولان و فرزندانشان (ایلخانان) بیابان‌نشین بودند و نظام اقتصادی آنان بر دام‌پروری و چادرنشینی مبتنی بود. این سبک فرهنگی در حکومت دودمان هلاکو گسترده‌تر شد. با توجه به اینکه ایران سرزمینی کوهستانی دارای مراتع فراوان بود و ارّان نیز به پهنه گسترده‌ای خاندان سلطنتی بدل گشت، این فرهنگ ارّان را به قشلاقی برای مغولان بدل کرد (Wing, 2016: 66). رشیدالدین همدانی به پی‌آمدهای این فرهنگ اشاره کرده و گفته است: کوچ فصلی مغولان میان ییلاق و قشلاق، سبب تباهی اراضی زراعی و محصولات کشاورزی می‌شد (همدانی، 1373: 2:  1034-1028).

یکی از چند منبع اصلی درآمد مغولان، غنائم جنگی و دست‌آورد چپاول بود که پس از برپایی  الوس‌های گوناگون در امپراطوری مغول، زمینه را برای درگیری میان آنان فراهم آورد؛ زیرابزرگان صحرانشین غنائم جنگی را منبع دائم درآمد خویش برمی‌شمردند و چنانچه جنگ، تعرض و دست‌بُرد به سرزمین دشمن ممکن نمی‌شد، به غارت روستاییان قلمرو خود می‌پرداختند. جنگ الوس جوجی با ایلخانان، مصداق برجسته کنش‌های نظامی آنان معطوف به کسب غنائم است (پطروشفسکی، 1366: 143-146).

بنابراین، خصلت ایلیاتی مغولان پس از پیداییِ حکومت ایلخانان و الوس‌های گوناگون، بر جای ماند و به برپایی جنگ‌های بسیار میان ایشان انجامید. ارّان در مرز دو قلمرو مغولی جای داشت و می‌توان استنباط کرد که این منطقه از غارت، دست‌بُرد و ویرانی بر کنار نمانده باشد (همدانی، 1373: 2: 1193). گسترش ناامنی و کاهش جمعیت در منطقه ارّان به سبب مهاجرت و کشتارها، از دیگر تأثیرات نزاع داخلی دو حکومت مغولی بود.

نتیجه

 قتل، غارت و تبدیل زمین‌های زراعی به مراتع پس از یورش مغولان به ایران، زمینه زوال زندگی اجتماعی ـ اقتصادی ایالت‌های این کشور را فراهم آورد. ارّان نیز از ایالت‌هایی بود که مغولان بر آن دست گذاردند و به سبب جایگاه جغرافیایِ سیاسی و آب و ‌هوای مطبوعَش، آن را به قشلاق حاکمان ایلخانی بدل کردند. ارّان بر اثر همین جایگاه و بر اثر جای‌گیری آن میان رودهای کر و ارس و قلمروهای دو حکومت مغولی (ایلخانان و اردوی زرین)، از دید سیاسی و اجتماعی و اقتصادی، از روی‌دادهای این دوره تأثیر پذیرفت. از سوی دیگر، وجود راه‌های تجاری در آن موجب شد که ایلخانان به آن نظر داشته باشند. هم‌چنین الوس جوجی نیز در آن سوی مرزها با طرح دعوی مالکیت ارّان با استناد به تقسیم‌بندی چنگیز و تخطی هلاکو از این تقسیم‌بندی، بهانه‌ای برای یورش به شهرها و مناطق این ایالت تراشید. دوام این نزاع‌ها تا پایان حکومت ایلخانان، در حیات اقتصادی و اجتماعی مردمان این منطقه بسی تأثیر گذارد.

ایلخانان و گروه‌های عشایری که همراه آنان به ایران آمدند، تا اندازه‌ای سبک زندگی ایلیاتی خود را حفظ کردند و این سبک به درجات مختلف در حیات اقتصادی و اجتماعی مردم منطقه ارّان تأثیرگذار بود. منابع تاریخی با صراحت به موضوع ارّان نپرداخته‌اند و به همین سبب با توجه به اینکه ارّان از ایالت‌های حاکمیت ایلخانان بود، چنین می‌توان استنباط کرد که جمعیت شهری و کشاورزی آن مانند دیگر مناطق، از میان رفته باشد و مردمانش به بردگان بدل گشته باشند. بهره‌کشیِ سران نظامی مغول از روستاییان و پیشه‌وران پس از نفوذ مغولان در ایران، سپردن زمین‌های کشاورزی به امیران نظامی در قالب اقطاع و ناآشنایی آنان به کار و بار زراعت، موجب بدل گشتن زمین‌ها به مراتع شد و کشاورزی و سبک زندگی یک‌جانشینی ایران آرام آرام از میان رفت. شیوه مالیات‌گیری مغولان نیز از اسباب نگرانی و ناخشنودی مردمان از حکومت ایلخانی بود و همین شیوه، در تضعیف کشاورزی و مهاجرت ساکنان روستاها تأثیر گذارد. هم‌چنین گرفتن مالیات‌های گزاف از پیشه‌وران و تاجران، شاید مانعی برای احیای حیات اجتماعی شهرهای ارّان بوده باشد.

     References مآخذ                                                                                                                                                                                                                                                                                        

Amitai-Preiss, R. (2005), Mongols and Mamluks, Cambridge: Cambridge University Press.

Al-Baladhuri, Ahmad Ibn Yahya(1988). Futuh al-Buldan[Conquest of the country], Translated by Muhammad Tavakol, Tehran: Noqreh[In Persian]

بلاذری، احمدبن یحیی(1367)، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، تهران: نشر نقره.

Bartold ,V.V, (1966) Musulmanskii, Sochineniia, Tom V.I, Moscow.

Bayani,S.( 2018). The Mongols and Ilkhanid Rule in Iran, Tehran: Organization for the study and compilation of books on humanities and universities ( SAMT)[In Persian]

بیانی، شیرین، (1397). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: سازمان‌ مطالعه‌ و تدوین‌ کتب‌ علوم‌ انسانی‌ دانشگاه‌ها (سمت‌).

Geiushev, R.B.(1981) Khristianstvo v Kavkazskoi Albanii, Baku.

Grousset, R.(1998). Lempire des steppes[Empire of Steppes], Translated by abdul Hosein Meykadeh,Tehran: Scientific and cultural Publication[In Persian]

  گروسه، رنه، (1377). امپراتوری صحرانوردان، ترجمه عبدالحسین میکده، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Hamadani, Rashid al-Din Fadlullah(1994).Jami al tawarikh[Compendium of Chronicles], Edited by Muhammad Roushan and Muftafa Mousavi tabari, Tehran: Alborz Publication[In Persian]

رشیدالدین فضل‌الله، (1373) جامع‌التواریخ، به تصحیح محمد روشن و مصطفی موسوی طبری، تهران: نشر البرز.

Al-Hamawi, Yaqut Ibn Abdullah(2017). Mujam Al-Buldan[glossary of countries],Translated Ali Naqi Mounzavi and Muhammad Mortezaei,Tehran: Research Institute of Cultural Heritage & Tourism[In Persian]

حموی، یاقوت‌بن‌عبدالله، (1396) معجم البلدان، ترجمه علینقی‌ منزوی‌ و ‏محمد‏ مرتضایی، تهران: پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری.

 Hamdullah Mustawfi, Hamdullah bin Abi bakr(2010). Nuzhat al-qulub[Hearts' Bliss],Edited by  Guy le Strange,Teharn: Asatir Publication[In Persian]

حمدالله مستوفی، حمدالله‌بن‌ابی‌بکر( 1389). نزهه ‌القلوب، به تصحیح و تحشیه گای لسترانج، تهران: انتشارات اساطیر.

Hoyle Howorth, S. H. (1830), History of the Mongols: From the 9th to the 19th Century, Longmans, Green, and Company.

Hudud Al-'alam Min Al-mashriq Ila Al-Maghrib(1983).By Manuchehr Sotuodeh, Tehran: Tahouri Library[In Persian]

حدود‌العالم من المشرق الی المغرب(1362). به کوشش منوچهر ستوده، تهران: کتابخانه طهوری.

Ibn Al-Athir, Ali Ibn Muhammad(2003). Al-Kamil Fi Al-Tarikh [The Complete History], By Muhammad Yousef daqaq.V.1, Beirut: Dar al kotob al Ilmiyah

ابن‌اثیر، علی‌بن‌محمد (2003م.) الکامل فی‌التاریخ، به کوشش محمد یوسف دقاق، ج.10، بیروت: دارالکتب العلمیه.

Ibn al-Faqih al-Hamadani,Ahmad Ibn Muhammad(1970). Mukhtasar  al Buldan[Country book summary], translated by H. masoud,Tehran: Iranian Culture Foundation[In Persian]   

ابن فقیه همدانی،احمد بن محمد (1349)، مختصرالبلدان، ترجمه ح-مسعود، تهران: بنیاد فرهنگ ایران.

Ibn Hawqal, Muhammad Ibn Ali (1872). Al Masalik wa Mamalik [Tracks and kingdoms], Leiden:Brill

ابن‌حوقل، محمد‌بن‌علی، (1872م.). المسالک و الممالک، لیدن: بریل.

Ibn Jarir al-Tabari, Muhammad(1983). Tarikh-i Tabari ,or, Tārīkh al-Rusul wa al-Mulūk[The history of Tabari, oh, the history of the messengers and kings], traslated by Abulqasim payandeh, tehran: Asatir[in Persian]

طبری، محمد بن جریر (1362).  تاریخ طبری، یا،تاریخ الرسل و الملوک،ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران: انتشارات اساطیر.

Ibn Miskawayh, Ahmad Ibn Muhammad( 1997). Tajārib al-Umam[Experiences of Nations], Translated by Alinaqi monzavi,Tehran: Tous[In Persian]

ابن‌مسکویه رازی، احمد بن محمد (1376).  تجارب‌الامم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: توس.

Iqbal Ashtiani,A.( 2005). History of the Mongols from Genghis Khan to the formation of the Timurid state, Tehran: AmirKabir[In Persian]

اقبال آشتیانی، عباس(1384). تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: امیرکبیر.

Al-Istakhri, Ibrahim Ibn muhammad( n.d.). Al Masalik wa Mamalik [Tracks and kingdoms], Beirut: Dar Sader

اصطخری، ابراهیم‌بن‌محمد، (بی‌تا). المسالک و الممالک، بیروت: دار صادر

Juvayni , Atâ-Malek Ibn Muhammad(1916). Tarikh-i Jahangushay Juvaini [Universal History of Juvayni] , By Muhammad Qazvini, lieden: Brill[In Persian]

جوینی، عطاملک بن محمد(1916). تاریخ جهانگشای جوینی، به کوشش محمد قزوینی، لیدن: بریل

lane, G. (2003), Early Mongol Rule in Thirteenth-Century Iran: A Persian Renaissance, Routledge.

Lane, G. (2006), Daily Life in the Mongol Empire, Greenwood Publishing Group.

Lang, D. M.( 1994). The Georgians, Translated by Rouqyia Behzadi, Tehran: Ministry of Foreign Affairs Publications[In Persian]

لانگ، دیوید مارشال، (1373). گرجی‌ها، ترجمه رقیه بهزادی، تهران: انتشارات وزارت امور خارجه

Minorskii, V. F.(1996). Studies in Caucasian history, translated by Mohsen Khadem,Tehran: Islamic Encyclopedia Foundation[In Perasian]

مینورسکی، ولادیمیرفئودوروویچ (1375).  پژوهش‌هایی در تاریخ قفقاز ، ترجمه محسن خادم، تهران: بنیاد دایره‌المعارف اسلامی.

Mirkhond, Mohammad ibn Khwāndshāh ibn Mahmud(1994). Rawzat as Safa[Al Safa Kindergarten], edited by Abbas Zaryab Khoei,Teharn: scholarly publication[In Persian]

میرخواند، محمد‌بن‌خاوندشاه (1373). روضة‌الصفا، به تصحیح عباس زریاب خویی، تهران: نشر علمی.

Morgan, D.( 1992). The Mongols, Translated by abbas Mokhber, tehran: Publication Center[In Persian]

مورگان، دیوید(1371). مغول‌ها، ترجمه عباس مخبر، تهران: نشر مرکز.

Al-Muqaddasi,muhammad Ibn Ahmad(1982). Ahsanu -t- Taqasim fi Marifati-l-Aqalim[The best division is in the knowledge of the grave], Translated by Ali Naqi Monzavi,Tehran: Iranian Authors and Translators Company[In Persian]

مقدسی، محمد‌بن‌احمد(1361). احسن‌التقاسیم‌ فی‌ معرفةالاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مولفان و مترجمان ایران.

Nasawi, Muhammad Ibn Ahmad(1986). Sirat-e Jalaloddin Mankabirti[The character of Jalaloddin Mankabirti], by  Mojtaba Minovi, Teharn: Scientific and cultural publications[In Persian]

نسوی، محمد‌بن‌احمد (1365). سیرت جلال‌الدین مینکبرنی، به کوشش مجتبی مینوی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Petrushevskii, I.P., John,K.; Smith,J.M.(1987). Socio-economic history of Iran in the Mongol period, Translated by Yaqub Azhand, Tehran: Ettelaat[In Persian]

 پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ ؛ یان، کارل و اسمیت، جان ماسون (1366)، تاریخ اجتماعی-اقتصادی ایران در دوره مغول، مترجم یعقوب آژند، تهران: اطلاعات.

Qazvini,Zakaria Ibn Muhammad(2016).Translation of Athar al-Bilad wa-Akhbar al-Ibad, translated by Muhammad Morad Ibn Abd al rahman,Edited by Muhammad shahmoradi,Tehran: University of Tehran Publishing Institute[In Persian]   

قزوینی، زکریا‌‌بن‌‌محمد (1395). ترجمه آثارالبلاد و اخبارالعباد، مترجم محمد مراد بن‌ عبدالرحمان، تصحیح محمد شاهمرادی، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.

Reza,E.(1993). Azerbayjan and Aran, Tehran: Dr. Mahmoud Afshar Foundation[In Persian]

رضا، عنایت‌الله (1372). آذربایجان‌ و ارّان‌ (آلبانیای‌ قفقاز)، تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار

Reza,E.(2001). Iran from ancient times to the beginning of the Mongol era, Tehran: Document center and diplomatic history[In Persian]

رضا، عنایت­الله. (1380)، ارّان از دوران باستان تا آغاز عهد مغول، تهران: مرکز اسناد و تاریخ دیپلماسی.

Sardarinia,S.(2005). Garebagh throughout history, Tabriz: Nedayeh Shams[In Persian]

سرداری‌نیا، صمد(1384). قره‌باغ در گذرگاه تاریخ، تبریز: ندای شمس.

Spuler, B.( 1993). ‎Die Mohgolen in Iran: Politik verwaltung and Kulture der Ilchanzeit 1220 – 1350[The Mongols in Iran: Political Administration and Culture of the Ilkhan Age 1220-1350], translated by Mahmoud Mir Aftab, Tehran: Scientific and cultural publications[In Persian]

اشپولر، برتولد، (1372). تاریخ‌ مغول‌ در ایران‌: سیاست‌، حکومت‌ و فرهنگ‌ دوره‌ ایلخانان‌، ترجمه محمود میرآفتاب، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Le Strange, G.(1998). The lands of the eastern caliphate, Translated by Mahmoud Irfan, tehran: Scientific and cultural Publication[In Persian]

لسترنج، گای(1377) .جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی، ترجمه محمود عرفان، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.

Varjavand,P.(1986). Iran and the Caucasus (Aran and Shervan), Tehran: Qatreh Publication[In Persian]

ورجاوند، پرویز، (1378). ایران و قفقاز (ارّان و شروان)، تهران: نشر قطره.

Vassaf, Abd Allah ibn Fazl Allah(1959). Tarikh-i Vassaf al-Hazrat dar ahval-i salatin-i Mughul[History and description of Hazrat in the situation of the Mongol sultans], by Muhammad Mahdi Isfihani,Tehran: Ibn e Sina Library and Jafari tabrizi Library[In Persian]

وصاف، عبدالله‌بن‌فضل‌الله، (‌1338). تاریخ وصاف الحضره در احوا ل سلاطین مغول، به اهتمام محمدمهدی اصفهانی ، تهران: کتابخانۀابن‌سینا و کتابخانۀجعفری تبریزی.

Wing, P. (2016), The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East, Edinburgh University Press.

Yaqubi, Ahmad Ibn Ishaq(1968). Al-Buldan[The countries], Translated by muhammad Ibrahim Ayati, Under the supervision of Ehsan Yar Shater,Tehran: Book translation and publishing company[In Persian]

یعقوبی، احمد‌بن‌اسحاق، (1347). البلدان، ترجمه محمد ابراهیم آیتی، زیر نظر احسان یار شاطر، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.

Zarrini,H.(2016). Historical roots of the separation of the Caucasus from Iran, Tehran:research Center for Islamic History [In Persian]

زرینی، حسین، (1395). ریشه‌های تاریخی جدایی قفقاز از ایران، تهران: پژوهشکده تاریخ اسلام.

Zarrinkoob, A.(1993). Pir Ganjeh in Search of Nowhere: About Life, Works and Military Thought, Tehran: Sokhan[In Persian]

زرین­کوب، عبدالحسین (1372). پیر گنجه‌ در جستجوی‌ ناکجاآباد: درباره‌زندگی‌،آثارواندیشه‌نظامی‌، تهران: نشر سخن.

Zarrinkoob, A.( 2015). History of the Iranian people: From the end of the Sassanids to the end of the Buyids: Conflict with the powers, Tehran: Amirkabir Publication[In Persian]

زرین­کوب، عبدالحسین (1394). تاریخ مردم ایران از پایان ساسانیان تا پایان آل بویه، تهران: انتشارات امیرکبیر.