بازخوانی تحولات علمی و فرهنگی اصفهان در دوره افشاریه و زندیه در منابع تاریخی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته گروه تاریخ دانشگاه بین المللی قزوین

چکیده

یورش افغان‌ها به اصفهان (۱۱۳۵ق)، عمل‌کرد نهادهای علمی ـ فرهنگی آن‌جا به بحرانی گسترده دچار کرد؛ چنان‌که در پی فشارهای فراوان بر اثر آسیب‌های این حمله، بسیاری از عالمان و دانش‌وَران، شهر خویش را رها کردند و از این‌رو، نهادهای علمی ـ فرهنگی اصفهان در این عصر،  کارکرد خود را از دست دادند. تحولات اجتماعی و تغییرات نظام‌های سیاسی عصر افشاریه و زندیه و برخی از ناپایداری سیاسی نیز زمینه مهاجرت دانش‌مندان را  از اصفهان فراهم آورد و به افزایش ایستایی علوم در مراکز علمی آن سامان انجامید، اما تغییری در کمیت مراکز علمی اصفهان در این دوره پدید نیامد. بنابراین، تحولات پیش‌گفته از رونق علوم نقلی و حتی از شمار اصحاب علوم عقلی در این روزگار کاستند و موجب کاهش آثار علمی درخشان در این دوره شدند.
این پژوهش به واکاوی ساختارهای علمی و آموزشی و عمل‌کرد نهادهای علمی و فرهنگی اصفهان پس از سقوط صفویه (عصر افشاریه و زندیه) می‌پردازد. افزون بر اهمیت موضوع در بازنمایی عواملی همچون کم‌پایی حاکمیت حاکمان، نبود برنامه‌های منسجم اقتصادی، درگیری‌های نظامی و بلاهای طبیعی و دیگر عوامل پیدا و پنهانی که موجب هرج و مرج و بی‌سامانی اصفهان در دوران افشاریه و زندیه شدند، شناسایی و شمارش عوامل مؤثر در عمل‌کرد نهادها و مراکز علمی و فرهنگی آن شهر تاریخی از اهمیت برخوردار است. بنابراین، پژوهش کنونی آن تحولات و عمل‌کردها را در بازه زمانی حاکمیت افشاریان و زندیان برمی‌رسد و سیر علوم عقلی و نقلی و شیوه عمل‌کرد مراکز علمی و فرهنگی اصفهان را با توجه به روی‌کرد متناوب شاهان افشاری و زندی گزارش می‌کند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A study of Scientific and Cultural Institutions in Isfahan during AfsharidDynasty and ZandDynasty based on Historical Sources

نویسنده [English]

  • Bahareh Naciry
M/A from Qazvin International University, Department of History
چکیده [English]

Afghan invasion of Isfahan in 1135 AH caused a deep crisis in the functioning of scientific and cultural institutions. Due to these increasing pressures many scholars and scientists left their city so that these institutions encountered huge problems. Although social changes and political instabilityduring afsharid Dynasty and Zand Dynasty also leads to the migration of scientists andincreased the stagnation of science in the scientific centers of Isfahan, but in this period there was no change in the number of scientific centers in Isfahan. Therefore, these events had a negative effect on the scientific prosperity in the traditional sciences, and also in this era scientists of the intellectual sciences were few in number and lacked brilliant scientific activity or works.The purpose of this study is to analyze the scientific and educational structures as well as the function of scientific and cultural institutions in Isfahan during the Afsharidynasty and Zandi dynasty after the fall of Safavids.The results of this study showed that the rise and glory of Isfahan suddenly disappeared after the invasion of Afghans and the fall of Isfahan in 1334 AH and there was a lot of devastation and political chaos in Isfahan.  Isfahan was repeatedly occupied by the Afshari and Zandi claimants after its conquest by the Afghans until the end of the Zand dynasty,and each time it was increasingly destroyed.During this period, Isfahan lost almost everything it had gained in the Safavid era. During the Afshari period, the city of Isfahan experienced a great crisis, especially in the scientific and cultural aspects. Reasons such as political decentralization, social unrest, and Nader Shah's focuson military affairs, and as a result, his lack of love for scholars, writers, and scientists, led many of them to emigrate to India and Atbat(holy shrines).In Zandieh period, although due to Karim Khan's great interest in science and his effective actions in this field, the return of scholars and scientists was facilitated and the situation wasrelativelyimproved, but the city of Isfahan never regained its former glory which it had in the Safavid era.The outbreak of the Afghan invasion in 1135 AH was the beginning of the transformation of Isfahan from a large political and religious center to a subordinate city.This incident, as a tragic social event, devastated the city economically and politically, natural disasters such as famine and various diseases and repeated riots also had obviously a long time impact on the city. Isfahan lost its glory which it had in the Safavid era. On the political and military issues, Nader Shah Afshar and Karim Khan Zand also made efforts to revive the glory, but Nader Shah Afshar paid too much attention to military affairs and he had great interest in the development of Mashhad, Karim Khan Zandalso was more interested to Shiraz and there was disorders after his death, then there was not any progress in Isfahan and scientific and cultural institutions were stagnated.During Zand Dynasty a literary society was established which can be considered as the progress of the situation.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Isfahan
  • Afghans
  • Afsharid Dynasty
  • Zand Dynasty
  • Mashhad
  • Shiraz
Agha BozorgTehrani,M.(1993).Tabaqat al aklam al shia: V.5.Rawda al-nadra fi tarajim 'ulama' al-mi'a al-hadia 'ashara .Qom: Muassat al Ismaeilian.
 
آقابزرگ طهرانی، محمدمحسن( 1372).طبقات الاعلام الشیعه :ج. 5. الروضة النضرة فی علما المائة الحادیة العشرة، چاپ 2، قم: مؤسسه‌ی اسماعیلیان.
Amani Yamini, M. (2009).Zanganeh School or the Great School of Hamedan. PayameBaharestan2(3). [In Persian]
 
امانی یمینی، مهدی(1388).مدرسه‌ی زنگنه یا مدرسه‌ی بزرگ همدان، پیام بهارستان، 2(3).
 
Arunova, M. R. &Ashrafian, K. Z. (1977).  State of Nader Shah Afshar, Translated byAmin, Hamid. Tehran: Shabgir[In Persian]
آرونوا، م. ر، اشرافیان، ک. ز.(1356).دولت نادرشاه افشار، ترجمه حمید امین، چاپ 2، تهران: شبگیر
 
Asif, M. H. (1973). Rostam al-tavarikh. Tehran:Amirkabir Publication. [In Persian]
آصف، محمد هاشم(1352).رستم التواریخ، به کوشش محمد مشیری، چاپ 2، تهران: امیر کبیر.
 
BakhshiOstad, M.& Ahmadi, N. (2013). The Academic Impacts of Schools during Safavid Era.Pajoohesh name-ye Tarikh Islam.11.[In Persian]
بخشی استاد، موسی‌الرضا؛ احمدی، نزهت(1392).تأثیر علمی مدارس در عصر صفویه، پژوهش نامه تاریخ اسلام، ۱۱.
Darani, K. (2005).History of education in Iran before and after Islam. Tehran: SAMT Publication. [In Persian]
درانی، کمال(1396).تاریخ آموزش‌وپرورش در ایران قبل و بعد از اسلام، تهران: سمت
 
Derakhshani, Mohammad (2017). Safavid era schools.New History .19,81-49 [In Persian]
درخشانی، محمد(1396).مدارس عصر صفوی، تاریخ نو، 19، 49-81
 
Chardin, Jean (1971).ChardinTravelogue.V. 4. Translated by MohammadAbasi. Tehran:Amirkabir Publication.[In Persian]
شاردن، ژان( 1350). سفرنامه شاردن، ترجمه محمد عباسی، ج. ۴، تهران، انتشارات امیرکبیر.
 
Chardin, S.J. (1951). Chardin Travelogue (Isfahan section), Translated byHoseinArizi.[n.l]: Rahe Nejat Press[In Persian]
شاردن، ژان( 1330)، سفرنامه شاردن( بخش اصفهان)، ترجمه حسین عریضی، ]بی جا[: چاپخانه‌ی راه نجات
 
EdrisiArimi, M.&Yusefi, F. (2017). Review of the administrative system of the provinces in the government of Zandieh, Tarikhname Kharazmi.16. [In Persian]
 
ادریسی آریمی، مهری؛ یوسفی، فاطمه(1396)بررسی نظام اداری ولایات در حکومت زندیه، تاریخ‌نامه خوارزمی، ۱۶.
Eshkevari, S. (2008). Isfahan Endowment Documents.Under the supervision of the General Directorate of Endowments and Charitable Affairs of Isfahan. Qom: [In Persian]
اشکوری، سید صادق(1387).اسناد موقوفات اصفهان، زیر نظر اداره‌ی کل اوقاف و امور خیریه‌ی اصفهان: قم: مجمع ذخائراسلامی.
 
Falsafi, N. (1985). Life of Shah Abbas I. V. 4, 5. Tehran:Elmi Publication. [In Persian]
فلسفی، نصرالله(1364). زندگانی شاه‌عباس اول، ج. ۴ و ۵، تهران: انتشارات علمی
 
Haqiqat, A. (1993). History of Islamic Sciences and Philosophy.Tehran: Koomesh[In Persian]
حقیقت، عبدالرفیع(1372).تاریخ علوم و فلسفه اسلامی، تهران: کومش.
 
Hasani, A. A. (1999(The role of Shiite scholars about Safavids, MajaleyeMojtamaeAmozesheAlyieQom.2. 119-152 [In Persian]
حسنی، علی‌اکبر(۱۳۷۸). نقش علمای شیعه درباره‌ی صفویه، مجتمع آموزش عالی قم. ۲.119-152
 
Isfahani, M. M. (1989). Nisfi Jahan fiTarifeal Isfahan [Half of the world in definition of Isfahan].By ManouchehrSotuodeh.Tehran:Amirkabir Publication
اصفهانی، محمد مهدی بن محمد رضا اصفهانی(1368)نصف جهان فی التعریف الإصفهان، به کوشش منوچهر ستوده، چاپ 2، تهران: امیرکبیر.
 
Jafariyan, R.(2000).Safavids in the field of religion, culture, politics. Qom: Field and University Research Institute. [In Persian]
جعفریان، رسول(1379).صفویه در عرصه‌ی دین، فرهنگ، سیاست، قم: پژوهشکده‌ی حوزه و دانشگاه.
Jamalzadeh, M. A.(1950). Schools - Mosques and Caravansaray in Isfahan. Sepanta.202. [In Persian]
جمال‌زاده، محمد علی(1329).مدارس مساجد و کاروانسراها در اصفهان، سپنتا، ۲۰۲.
 
Kaempfer, E. (1984). Am Hofe des Persischengrosskonigs[Kempfer Travelogue]. Translated by KeykavousJahandari. Terhran:Kharazmi Publication.[In Persian]
کمپفر، انگلبرت(1363). سفرنامه کمپفر، ترجمه کیکاووس جهانداری، چاپ 3، تهران: انتشارات خوارزمی
Keshavarzi, M. T. (2016). Schools of Isfahan Safavid period, Studies of Iranian and Islamic history and civilization, 1(2)
کشاورزی، محمد طبیب( 1395). مدارس اصفهان دوره‌ی صفویه، مطالعات تاریخ و تمدن ایران و اسلام،  1(2).
 
La civilisationIranianne[The Iranian civilization ](1958)French Orientalists Translated by IsaBehnam. Tehran:BongaheTarjomevaNashreKetab Publication. [In Persian]
 
تمدن ایرانی(1137)چند تن از خاورشناسان فرانسوی، ترجمه عیسی بهنام، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
Lockhart, L. (1952). ‎Nadir shah; a critical study based mainly upon contemporary sources. Translated byRabyMoshfeghHamedani. Tehran: IbnSina Publication.[In Persian]
لکهارت، لارنس( 1331). نادرشاه، ترجمه مشفق همدانی، تهران: انتشارات ابن سینا
 
MahbubiArdakani, H. (1999). History of New Civilization Institutions in Iran, V.1 Tehran, University of Tehran Publication
محبوبی اردکانی، حسین(1378).تاریخ مؤسسات تمدنی جدید در ایران، ج. ۱، چاپ 3، تهران: دانشگاه تهران
 
Qazvini, A.(1988). The benefits of Safavid. Edited by MaryamMir Ahmadi. Tehran:Institute of Cultural Studies and Research[In Persian]
قزوینی، ابوالحسن بن ابراهیم( 1367).فواید الصفویه، به تصحیح مریم میر احمدی، چاپ اول، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی
 
Qeysari, Mohsen (2001). Investigating the evolution of education in Iran with a special look at Isfahan in Collection of articles on the course of education with a special look at Isfahan province. Isfahan: Museum of Education [In Persian]
قیصری، محسن( 1380).بررسی سیر تحول آموزش‌وپرورش ایران با نگاهی ویژه به اصفهان در  مجموعه مقالاتسیر آموزش و پرورش با نگاهی ویژه به استان اصفهان، اصفهان: موزه آموزش و پرورش
 
Rahmaniyan, D.(2003). History of the etiology of the decline and backwardness of Iranians and Muslims.Tabriz: Tabriz University Publication. [In Persian]
رحمانیان، داریوش(1382).تاریخ علت شناسی انحطاط و عقب‌ماندگی ایرانیان و مسلمین، تبریز: دانشگاه تبریز
 
Rajabi, A. A.&Bayati, H. (2015). Education and new sciences in the Safavid era, KarnameyeTarikh. 3. [In Persian]
 
رجبی، علی‌اصغر، بیاتی، هادی(1394).آموزش و علوم جدید در عصر صفوی، کارنامه تاریخ، ۳.
 
Ravandi, M. (2004). The course of culture and history of education in Iran and Europe .Tehran:Negah. [In Persian]
راوندی، مرتضی(1383).سیر فرهنگ و تاریخ تعلیم و تربیت در ایران و اروپا، چاپ 4.  تهران:نگاه.
 
Riyahi, M. H. (1998). A look at the scientific developments of Isfahan from the beginning of the Islamic period to the beginning of the Safavidera.Farhange Esfahan. 7-8.3-10. [In Persian]
ریاحی، محمدحسین(1998).نگاهی به تحولات علمی اصفهان از آغاز دوره‌ی اسلامی تا ابتدای عصر صفوی، فصل‌نامه‌ی فرهنگ اصفهان، ۷-۸، 3-10
 
Rumlu, H. (1963). Good histories. Tehran: Sadr library. [In Persian]
روملو، حسن بیگ(1342).احسن التواریخ، تصحیح نارمن سیدن، تهران: انتشارات کتابخانه‌ی صدر.
 
SafayiMalayeri, E.(1961). ZandandZandiye, Armaqan ,31(11) .[In Persian]
صفایی ملایری، ابراهیم( 1340). زند و زندیه، ارمغان،31(11).
 
Sahab, A. (1950). History of education in Iran, AmuzeshvaParvaresh, 24(11) .[In Persian]
سحاب، ابوالقاسم( 1329).تاریخ تعلیم و تربیت در ایران، ماهنامه‌ی آموزش‌وپرورش، ۲۴(۱۱).
 
Sediq, I. (1975). History of Iranian culture from the beginning to the present. Tehran :Ziba[In Persian]
صدیق، عیسی(1354). تاریخ فرهنگ ایران از آغاز تا زمان حاضر، چاپ 7، تهران: زیبا
 
Shah Hoseini, N.(1975). Iranian civilization and culture from the beginning to the Pahlavi period. Tehran:University of the Revolutionary Guards of Iran [In Persian]
 
شاه حسینی، ناصرالدین(1354). تمدن و فرهنگ ایران از آغاز تا دوره‌ی پهلوی، چاپ 1، تهران: دانشگاه سپاهیان انقلاب ایران
 
Sykes, P. M.(1987). A hisory of persia. Translated by, Mohammd Taqi Fakhr Dayi Gilani. Tehran: Donyayehketab.[In Persian]
سایکس، پرسی مولزورث(1366)، تاریخ ایران، ترجمه محمدتقی فخر دائی گیلانی، تهران، دنیای کتاب
 
 
Tavernier, J.B. (1990).Travelogue of Tavernier. Translated by AbutorabNuri. Edited by: HamidShirani, Tehran: Sanaei Library[In Persian]
تاورنیه، ژان باتیست(1369).سفرنامه تاورنیه، ترجمه ابوتراب نوری، تصحیح حمید شیرانی، چاپ چهارم، تهران: کتابخانه‌ی سنائی.
Torkaman, E.B. (2003).History of the Abbasid worldview. V.1, Edited by IrajAfshar. Tehran:AmirkabirPublication. [In Persian]
ترکمان، اسکندر بیگ(1382).تاریخ عالم‌آرای عباسی، ج.۱، تصحیح ایرج افشار، چاپ 3، تهران: امیرکبیر.
Zaydan, J. (1957). History of Islamic Civilization. Translated by Ali Javaherkalam, Tehran:Amirkabir Publication.[In Persian]
زیدان، جرجی(1336).تاریخ تمدن اسلام، ترجمه علی جواهر کلام، تهران: امیرکبیر