"بررسی سیر تحول جداول علمی در نسخ خطی از آغاز دورة اسلامی تا سدة نهم (ه.ق)"

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی دکتری رشته تاریخ تطبیقی و تحلیلی هنرهای اسلامی، دانشکده هنر، دانشگاه الزهرا؛ تهران ایران

چکیده

در میان نسخه‌های خطی موجود، نسخه‌های علمی بخاطر جایگاه علم در نزد مسلمانان در اغلب ادوار مورد توجه بوده‌است. آرایه‌های مختلفی را می‌توان در نسخه‌های علمیِ شکل گرفته در تمدن اسلامی مشاهده نمود و در میان آنها، جداول علمی پیش از دیگر آرایه‌ها در این نسخ ظاهر شده‌اند. هرچندکه نقش کاربردی آنها در ابتدا، ارجح بر نقش تزیینی آنها بوده است. از آنجایی که تاکنون اهمیت آنها در کتاب آرایی اسلامی بررسی نشده است. این پژوهش با روشی تحلیلی -توصیفی هدف دارد تا جدول‌های نسخه‌های علمی متقدم اسلامی را در بستری تاریخی مطالعه کند و نشان دهد تحولات جدول‌کشی در نسخه‌های علمی سده‌های اولیه چگونه است؟ و دریابد که این جداول چگونه بر کتاب آرایی دیگر نسخ تاثیر گذاشته‌اند؟ از پیِ پاسخ به این قبیل سوالات نسخ متعددی از جمله: تمامی نسخه‌های اقدمِ کتابخانه‌های مجلس شورای اسلامی و ملک تا پیش از قرن نهم قمری و منتخبی از نسخه‌های مهم محفوظ در کتابخانه‌هایی همچون: کتابخانه دانشگاه تهران، کتابخانه دیجیتال ملی فرانسه، کتابخانه ملی بریتانیا و کتابخانه دانشگاه لیدن مشاهده و مورد بررسی قرار گرفت که در نتیجه مشخص گردید که تا قرن نهم قمری، چندین ویژگی در اغلب جداول علمی دیده می‌شود. این ویژگی‌ها عبارت‌اند از: یکی رسم خطوط جداول به رنگ سرخ، به صورت تک خط و گاهی مزدوج (دوتایی) و در برخی موارد مزدوج مثنّی (دوتا دوتایی) و دیگری نگارش به صورت مورب و کشیده و چند رنگه در خانه‌های جداول. نکتۀ قابل تأمل آن که شاهد به‌کارگیری تمامی این فنون و یا ویژگی‌ها در زمانی بعدتر در کتاب‌آراییِ دیگر نسخ خطی (با موضوعاتی غیر علمی) هستیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

"Study of the evolution of scientific ruling in manuscripts from the beginning of the Islamic period to the ninth century AH"

نویسنده [English]

  • elham akbari
PhD Student in Comparative and Analytical History of Islamic Arts, Al-Zahra University, Tehran, Iran
چکیده [English]

Due to the importance of the Qur'an (the Holy Book) for Muslims, manuscripts were also highly valued in Islamic civilization. As we see that the most exquisite manuscripts, including Qurans, literary and scientific books have been produced in Islamic civilization. As a result, one of the most important and prominent arts formed in Islamic civilization is book art, and consequently the study of manuscripts is of great importance for art scholars. Among the manuscripts preserved in Islamic civilization, the scientific manuscripts have an important rank because science has been very important for Muslims. The scientific manuscripts in Islamic civilization have different decoration which some of these decorations are survived in the earliest ones. Among them the tables appear in first scientific manuscripts and primarily they are functional than decorative. scientific tables, specifically are not studied yet.In this article, using an analytical approach will study the tables in the earliest Islamic manuscripts and make a question on the formal changes of tables and how the scientific tables influenced on Islamic book art? To answer these questions, several manuscripts, including: All earlier manuscripts (before the ninth century) were preserved in the libraries of the Islamic Consultative Assembly, the Malik Museum and Library, and some important manuscripts preserved in libraries such as the University of Tehran Library, the French National Digital Library, the British National Library and the Leiden University Library, were examined. As a result, it was determined, Prior to the ninth century AH, several features can be seen in most scientific tables: Drawing the lines of the tables in red, as a single line and sometimes in pairs (tow lines),  and in some cases in quadric (two pairs) , and another features were  obliquely writing and the Kasheeda writing (extended writing, stretched writing, lengthened writing) and use of several different colors in the cells of the tables. Some of the features listed can also be found in Latin manuscripts that are chronologically earlier than the Islamic manuscripts.
It is noteworthy that we see the use of all these techniques or features at a later time in the layout of other manuscripts (with non-scientific topics).
These include: Drawing Rulings around the texts in red, in pairs (tow lines) from the sixth century AH and drawing Rulings in four lines (two pairs), also in red from the eighth century AH in some manuscripts.A collection (No. 328, Nafez Pasha Library, last date of Rabi al-Awal 509 AH and the third decade of Sha'ban 510 AH) and the book Khatm al-Gharaib, written by Khaghani (No. 3118, Austrian National Library, dated 593 AH) are among the manuscripts produced in the sixth century Hijri, whose Rulings (lines drawn around the texts) are single and double lines, and manuscripts (No. 14017, Majlis, dated 695 AH), Diwan Seif Forghani (No. IKU.FY. 171, Istanbul University Library, Dated 749 AH) and the Book of Medical (No. 4856, University of Tehran, Dated 788-789 AH) are examples produced in the seventh and eighth centuries AH and their Rulings are double (two lines). And some of the manuscripts whose Rulings are four lines (two pairs) are: manuscript (No. 10474, Majlis, dated 13 Muharram 716 AH), the book Hadaiq Al-Anwar Fi Haqaiq Al-Asrar (No. 862, Malik, dated 8th century AH) And the book Al-Masader (No. 387 Malik, dated 8th century AH) and Diwan Saadi (No. 2569 of the Majlis, dated 721 AH).Another art that has entered the art of book design from scientific tables is the obliquely writing. From the seventh century AH, the art of obliquely writing can also be seen in non-scientific manuscripts.
The art of obliquely writing was first used in the books of some poets in the seventh century AH.
Similar to what was previously used in scientific tables, and from the eighth century AH and the following centuries, the art of obliquely writing, especially in the books of poets, has become one of the most widely used techniques in the art of book decoration. Divan Khaghani (No. 976, Library of the Majlis, dated 6th and 7th centuries AH) is one of the oldest literary manuscripts in which the art of diagonal writing has been used. Diagonal writing reached its peak of beauty in the middle of the eighth century AH in Khajoo Divan (No. 5980, Malek Library, dated 750 AH).
Scientific tables have also had other effects on the art of book design in Islamic civilization, including the design of index pages in some manuscripts. Because the index pages in these manuscripts are divided like scientific tables, and these index pages are correctly reminiscent of scientific tables. One of the most beautiful index pages, which is designed like scientific tables, belongs to the book of Mons al-Ahrar (Inv. No. LNS 9 ms, Kuwait, Dar al-Athar, dated 741 AH).
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rulings
  • Scientific manuscripts
  • Tables
  • manuscripts
  • tenth to fifteenth century AD
ابن ندیم، محمدبن­اسحاق (1381)،  الفهرست، ترجمۀ محمدرضا تجدد، تهران: اساطیر.
افشار، ایرج (1382)، فهرست دستنویس‌های فارسی در کتابخانۀ ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین، تهران: فهرستگان.
آژند، یعقوب (1393)، مکتب نگارگری شیراز، تهران: متن.
ب‍ره‍ان‌، م‍ح‍م‍دح‍س‍ی‍ن‌ ب‍ن‌ خ‍ل‍ف‌ (1362)، برهان قاطع، جلد دوم، به اهتمام محمد معین، تهران: امیر کبیر.
الحرانی، ابی­عبدالله محمدبن سنان­بن­جابر (1899)، الزیج الصابی، تصحیح و ترجمة کرلو نالینو، طبع: بمدینه رومیه العظمی.
حسینی، سید محمدتقی(1393)، فهرست دست­نویس‌های فارسی کتابخانۀ نور عثمانیه استانبول، تهران: منشور سمیر.
حسینی، سید محمدتقی (1395)، فهرست دست­نویس‌های فارسی کتابخانه نافذ پاشا، تهران: سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
خجندی، عبدالجبار و رحیم رضازاده ملک (1384)، تنکلوشا، تهران: نشر میراث مکتوب.
خوارزمی، محمدبن­احمدبن­یوسف (بی‌تا)،  مفاتیح العلوم، المحقق: ابراهیم الأبیاری، الناشر: دارالکتاب العربی.
خودداری نائینی، سعید و الهام اکبری (­­­­­پاییز 1398)، «بررسی روند تکامل و نقش مورب‌نویسی در صفحه‌آراییِ نسخ‌خطی از سدة چهارم تا نهم هجری» نشریۀ هنرهای زیبا، شمارۀ 3 ، صص 65 ـ 76.
دروش، فرانسوا (1395)، دستنامۀ نسخه‌شناسی نسخه‌های به خط عربی، ترجمۀ سید محمدحسین مرعشی، تهران: سمت.
دهخدا، علی اکبر (1339)، لغت نامه، زیر نظر محمد معین، تهران: سازمان لغت نامه.
سودآور، ابواعلاء (1380)، هنرهای دربارهای ایران، ترجمۀ ناهید محمدشمیرانی، تهران: کارنگ.
شکری فومشی، محمد (1396)، راهنمای دستوشته‌های مانوی تورفان، تهران: میراث مکتوب.
صفری آق­قلعه، علی (1390)، نسخه شناخت، تهران: میراث مکتوب.
طبری، محمدبن­جریر (1342)، ترجمۀ تفسیر طبری، تصحیح حبیب یغمایی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
قمی، قاضی احمد (1383)، گلستان هنر، تصحیح احمد سهیلی خوانساری، تهران: انتشارات منوچهری.
مایل هروی، نجیب (1372)، کتاب آرایی در تمدن اسلامی، مشهد: آستان قدس رضوی، بنیاد پژوهشهای اسلامی.
مایل هروی، نجیب (پاییز و زمستان 1379)، «فرهنگ تاریخی اصطلاحات نسخه شناسی (جدول)»، نامة بهارستان، شمارۀ 2، صص 31 ـ 39.
Adamova, Adel Tigranovna-Bayani,manijeh, (2015) ,Persian Painting: the arts of the book and portraiture,IMPRINT: Thames and Hudson, London.