علوم طبیعی در آثار زکریای قزوینی با تکیه بر عجایب المخلوقات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش آموخته تاریخ ، گروه تاریخ، دانشگاه زنجان. زنجان ایران .

10.30484/jii.2023.3396.1112

چکیده

زکریا بن محمدبن محمود انصاری مشهور به زکریای قزوینی، از مهمترین دانشمندان علوم طبیعی ایران و جهان اسلام در قرون میانه است. تسلط و تبحر و دانش گسترده زکریای قزوینی بویژه علوم زمانش مانند تاریخ، علوم طبیعی، جغرافیا، کیهان شناسی موجب  تا نام او در فهرست پایوران  مسلمان ایرانی قرار گیرد. وسعت اطلاعات و روش عجایب­نگاری وی هم باعث شده است تا برخی او را  با پلینی عجایب نویس و دانشمند دوره روم باستان، مقایسه کنند. دو کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد در جغرافیا؛ و عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات در علوم طبیعی، مهمترین آثار زکریای قزوینی هستند که به دلیل اهمیت کتاب عجایب­المخلوقات در تاریخ علوم طبیعی، مقاله حاضر در صدد تا با روش توصیفی ـ تحلیلی به این پرسش اصلی پاسخ دهد که قزوینی به عنوان یک عالم طبیعی چه تلقی از این علوم در کتاب عجایب المخلوقات داشته است؟ بر مبنای یافته­های تحقیق، قزوینی گرچه گاهی از روش­های تجربی و مشاهده­ای برای توضیح پدیده­های علمی در طبیعت استفاده کرده است، اما تحت تأثیر فضای علمی و اندیشه­ای قرن هفتم هجری، بیشتر از منظری اساطیری و عجایب­گونه این پدیده­ها را مورد بررسی قرار داده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Natural sciences in the works of Zakaria Qazvini based on the Ajaib al-makhluqat

نویسنده [English]

  • Zahra Kamarroosta
Graduated in History, Department of History, Zanjan University. Zanjan, Iran.
چکیده [English]

Zakariya al bin Muhammad bin Mahmoud Ansari, known as Zakariya al al-Qazwini, is one of the most important natural scientists in the Islamic world in the Middle Ages. Zakariya al al-Qazwini's mastery, expertise, and extensive knowledge, especially in the sciences of his time such as history, natural sciences, geography, and cosmology, have led to his name being included in the list of Iranian Muslim scholars. The breadth of his information and method of writing miracles have also led some to compare him to Pliny, the miracle writer and scientist of the ancient Roman period. The two books Athar al-Bilad and Akhbar al-Ibad in geography; and Aja'ib al-Makhluqat wa Ghara'ib al-Mawjudat in natural sciences are the most important works of Zakariya al al-Qazwini. Due to the importance of the book Aja'ib al-Makhluqat in the history of natural sciences, the present article seeks to answer the main question using a descriptive-analytical method: What did Qazwini, as a natural scientist, view these sciences in the book Aja'ib al-Makhluqat wa Ghara'ib al-Mawjudat? Based on the findings of the research, although Qazvini sometimes used experimental and observational methods to explain scientific phenomena in nature, under the influence of the scientific and intellectual atmosphere of the seventh century AH, he examined these phenomena more from a mythological and miraculous perspective.
 One of the great figures in the history of Iranian-Islamic civilization who played an important role in the development of natural sciences is Zakariya al bin Muhammad bin Mahmoud Ansari, known as Zakariya al Qazvini. His two important works, one is Atra al-Bilad and Akhbar al-Ibad and the other Ajayib al-Makhluqat and Gharayib al-Muqooduwat, are available today to understand his views and thoughts. Of course, Atra al-Bilad is mostly a geographical book, but Ajayib al-Makhluqat is related to the study of natural sciences such as botany, geology, zoology, anthropology, and . . .
Studies have shown that, given Qazvini's reputation as a natural scientist and the content of his main work, the Book of Wonders of Creation, the decline of the rational-empirical tradition in the Islamic world from the seventh century onwards and the dominance and expansion of the tradition of narration and symbolism-symbolism of natural phenomena led to the growth and development of the tradition of writing miracles in the Islamic world. In this tradition, rather than looking at nature from an empirical and rational perspective, natural phenomena are described from a mythological and miraculous perspective. The result of this situation is the writing of works such as the Book of Wonders of Creation by Zakariya al Qazvini.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Zakaria Qazvini
  • wonders
  • natural sciences
  • ajaib al-makhluqat
  • ابراهیمی، معصومه، (1391)، «مطالعه تطبیقی دیوها و موجودات مافوق طبیعی در عجایب المخلوقات قزوینی و بحیره فزونی استرآبادی»، نشریه ادبیات طبیقی، سال 3، شماره 6
  • ابن محدث تبریزی، (1397)، عجایب الدنیا، تصحیح و تحقیق علی نویدی ملاطی، تهران: بنیاد موقوفات افشار
  • اشپولر، برتولد،  (1386)،  تاریخ مغول در ایران سیاست-حکومت و فرهنگ دوره ی ایلخانان،  ترجمه محمود میرآفتاب،  تهران،  علمی فرهنگی.
  • اشکواری، محمدجعفر و دیگران، (1396)، «عجایب­نگاری در تمدن اسلامی: خاستگاه و دوره­بندی»، مطالعات تاریخ اسلام، سال نهم، شماره 33
  • اشکواری، محمدجعفر و دیگران، (1398)، «جهان­شناسی در عجایب­نگاری­ها»، تاریخ علم، دوره 17، شماره 26
  • اشکواری، محمدجعفر، (1392)، «عجایب­نگاری ابن فقیه در کتاب البلدان»، فصلنامه تاریخ اسلام، سال چهاردهم، شماره چهارم
  • اقبالی احمدآبادی، لیلا،  (1398)،  نقد اخلاقی کتاب جغرافیای تاریخی سرزمین های آ‌باد در آثارالبلادو اخبارالعباد،  فصلنامه تخصصی زبان و ادبیات فارسی.
  • آن لمتن، (1372)، تداوم و تحول در تاریخ میانه ی ایران،  ترجمه یعقوب آژند،  تهران،  نشر نی.
  • براتی، پرویز، (1388)، کتاب عجایب ایرانی: روایت و شکل و ساختار فانتری عجایب­نامه­ها، تهران: افکار
  • براون، ادوارد،  (1339)،  ازسعدی تاجامی،  ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت،  جلد سوم،  تهران،  انتشارات ابن سینا.
  • براون، ادوراد،  (1351)،  تاریخ ادبیات ایران از فردوسی تا سعدی،  ترجمه غلامحسین صدری افشار،  تهران،  انتشارات مروارید.
  • بیانی، شیرین،  (1371)،  دین و دولت در ایران عهد مغول،  جلد دوم،  تهران،  نشردانشگاهی.
  • جوینی، علاء الدین عطاءالملک،  (1329)،  تاریخ جهانگشا،  به کوشش محمدبن عبدالوهاب قزوینی،  جلداول،  سیدن.
  • چالمرز، آلن، (1377)، علم چیست، ترجمه محمد مشایخی، تهران: شرکت سهامی انتشار
  • چنگیزی اردهائی، اسماعیل،  احمدی طباطبایی،  سیدمحمد امیر،  منهاجی،  مجید،  (1393)، «بررسی ابعاد و شخصیت علمی سیلوستر دوساسی،  خاورشناس فرانسوی»،  نشریه ی تاریخ نو،  سال چهارم،  شماره8.
  • حاتمی، امیرحسین، (1398)، «بررسی انتقادی سنت عجایب نگاری در جهان اسلام؛ مطالعه موردی عجایب المخلوقات زکریای قزوینی»، پژوهشنامه تاریخ اسلام، سال 9، شماره 34
  • حاجی خلیفه کاتب چلبی، (بی تا)، کشف الظنون عن اسامی الکتب و الفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی
  • دفاع، علی عبداله، (1386)، مشاهیر گیاه‌شناسی در تمدن اسلامی، ترجمه فرزانه غفاری، تهران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
  • دُلیسی، اولیری، (1342)، انتقال علوم یونانی به‏عالم اسلامی، ترجمه احمد آرام، انتشارات دانشگاه تهران
  • الذهبی، شمس­الدین محمد، (1421ه)، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الأعلام، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی
  • الزرکلی، خیرالدین، (2002)، الأعلام: قاموس تراجم، بیروت: دارالعلم للملایین
  • زرین­کوب، عبدالحسین، (1384)، کارنامه اسلام، تهران: امیرکبیر
  • زمچی اسفزاری، محمد،  (1339)،  روضات الجنات فی اوصاف مدینه الهرات،  بخش دوم،  تصحیح محمد کاظم امام،  تهران،  دانشگاه تهران.
  • زمرّدی، حمیرا و مهری، فاطمه، (1393)، «عجایب­نامه­ها و متون عجایب­نامه­ای: معرفی ساختاری متنها»، فصلنامه سبک­شناسی نظم و نثر فارسی، سال 777، شماره 4
  • سارتن، جورج،  (1383)،  مقدمه بر تاریخ علم،  ترجمه غلامحسین صدری افشار،  با مقدمه علی اکبر ولایتی،  جلد دوم،  تهران،  شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
  • سجادی، سیدمحمدصادق، (1360)، طبقه­بندی علوم در تمدن اسلامی، تهران: کتابخانه طهوری
  • سروش، عبدالکریم، (1361)، علم چیست، فلسفه چیست؟ تهران: پیام آزادی
  • صفا، ذبیح الله، (1371)، تاریخ علوم عقلی در تمدن اسلامی، انتشارات دانشگاه تهران
  • طوسی، محمد بن محمود، (1382)، عجایب المخلوقات، به اهتمام منوچهر ستوده، تهران، علمی و فرهنگی
  • علائی، سیروس، (1372)، جهان نمای زکریای قزوینی،  نشریه ی ایران شناسی،   شماره 19.
  • قزوینی، محمد بن محمود بن زکریا،  (1373)،  آثارالبلاد و اخبارالعباد،  ترجمه جهانگیر میرزاقاجار،  تصحیح میرهاشم محدث،  تهران،  امیرکبیر.
  • قزوینی، محمدبن محمود بن زکریا، (1390)،  عجایب المخلوقات و غرایب الموجودات،  به کوشش یوسف بیگ باباپور و مسعود غلامیه، قم: مجمع ذخائر اسلامی
  • قلیزاده، محمدرضا و شهوند، علی، (1394)، «تحلیلی از جایگاه مطالعات تاریخی و تاریخ­نگاری در دایره­المعارف­ها و عجایب­نامه­ها»، فصلنامه تاریخ­نگری و تاریخ­نگاری، سال 25، شماره 15
  • کراچکوفسکی، ایگناتی یولیانوویچ،  (1393)،  تاریخ نوشته های جغرافیایی در جهان اسلام،  ترجمه ابوالقاسم پاینده،  تهران،  علمی و فرهنگی.
  • گروسه، رنه، (1368)،  امپراطوری صحرانوردان،  ترجمه عبدالحسین میکده،  تهران،  علمی فرهنگی.
  • مدرس تبریزی، میرزا محمدعلی، (1374)، ریحانه الادب فی تراجم المعروفین بالاکنیه او اللقب، تهران: خیام
  • نصر، سیدحسین، (1384)، علم و تمدن در اسلامی، ترجمه احمد آرام، تهران: علمی و فرهنگی
  • یاقوت حموی، شهاب الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله حموی بغدادی،  (1388)، معجم البلدان، بیروت،  دار صادر.