نقش وقف در توسعه نظام آبرسانی در ایران دوره تیموریان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری تاریخ از گروه ادبیات و علوم انسانی تاریخ دانشگاه شیراز، شیراز ،ایران

10.30484/jii.2023.3413.1116

چکیده

قدمت وقف در ایران به دوران پیش از اسلام می­رسد. یکی از کارکردهای مهم وقف، یاری­رساندن به رفاه و آسایش عموم است. با توجه به کم­آبی سرزمین ایران و اهمیت سیستم­های آبرسانی در اقتصاد جوامع بشری، همواره تأمین آب در ایران بسیار ارزشمند و فعالیتی نیکوکارانه بوده است. حملات تیمور و کشمکش­های شاهزادگان، اُمرا و عوامل طبیعی  موجب تخریب سیستم­های آبرسانی در دوره جانشینان تیمور(807-911ه.ق)، شده بود، بنابراین  ایجاد و بازسازی این تأسیسات و بهره­گیری از همه ظرفیت­ها در این جهت ضروری بود. این پژوهش با روش توصیفی - تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه­ای، به بررسی نقش وقف در توسعه سیستم­های آبرسانی در زمان جانشینان تیمور گورکانی می­پردازد. یافته­های پژوهش حاکی از آن است که اقدامات جانشینان تیمور در راستای ایجاد و احیاء سیستم­های آبرسانی، در زمان شاهرخ تیموری، سلطان ابوسعید و سلطان حسین بایقرا و اغلب در مناطق شرقی ایران یعنی در هرات و بخش­های از خراسان صورت گرفته است و توسعه سیستم­های آبرسانی در سایر مناطق مثل یزد، اصفهان و مناطق جنوبی فارس با بهره­گیری از ظرفیت نهاد وقف و توسط گروه­های مختلف جامعه چون صاحب­منصبان، حکام، بزرگان محلی و عرفا صورت گرفته است. 

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Role of Endowment in the Development of Water Supply Systems in Iran

نویسنده [English]

  • Sedigheh Parvizinia
PhD in History from the History Department of Shiraz University, Shiraz, Iran
چکیده [English]

The history of endowment or waqf in Iran dates back to pre-Islamic times. One of the important functions of the endowment is to contribute to the welfare and comfort of the general public. Considering the scarcity of water in Iranian land and the importance of water supply systems in the economy of human societies, providing water in Iran has always been a very valuable and charitable activity. Timur's attacks and conflicts between princes, emirs, and natural factors had destroyed the water supply systems during the period of Timur's successors (807-911 AH), so it was necessary to create and reconstruct these facilities and utilize all capacities in this direction. This research, using a descriptive-analytical method and library resources, examines the role of endowment in the development of water supply systems during the time of Timur's successors. The research findings indicate that the actions of Timur's successors in creating and reviving water supply systems took place during the reign of Shahrukh Timurid, Sultan Abu Sa'id, and Sultan Hussein Bayqara, mostly in the eastern regions of Iran, namely Herat and parts of Khorasan, and the development of water supply systems in the other areas such as Yazd, Isfahan, and the southern regions of Fars was carried out by utilizing the capacity of the endowment institution and by various groups of society such as officials, rulers, local elders, and mystics.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Endowments
  • Waqf
  • Water supply systems
  • Reservoir
  • Aqueduct
  • Timurid period
  • ابراهیم بای سلامی، مهری (1392). بناهای تاریخی خواف از صدر اسلام تا پایان دوره قاجار، پایان­نامه دوره کارشناسی ارشد، مشهد: دانشکده الهیات شهید مطهری دانشگاه فردوسی مشهد.
  • ابونصری هروی، قاسم بن یوسف (1347). رساله طریق قسمت آب قُلب و مرد جوی و اراضی بلوکات ولایات، تصحیح مایل هروی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
  • احمدلو، رسول، محمد ابونجمی (1400). «وقفنامه بقعه فخریه درخنج فارس»، تاریخنامه خوارزمی، س 9 ، ش 34، صص3-16.
  • اسفزاری، معین­الدین محمد (1338). روضات­الجنات فی اوصاف مدینه هرات، ج 1، تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
  • اسفزاری، معین­الدین محمد (1339). روضات­الجنات فی اوصاف مدینه هرات، ج 2، تصحیح سید محمد کاظم امام، تهران: دانشگاه تهران.
  • اسناد معماری ایران (1388). تصحیح عمادالدین شیخ­الحکمایی، دفتر اول، تهران: موسسه ترجمه و نشر آثار هنری.
  • افضل­الدین کرمانی، احمد بن حامد (1326). تاریخ افضل: بدایع­الزمان فی وقایع کرمان، تصحیح مهدی بیانی،  تهران: دانشگاه تهران.
  • بغدادی، بهاءالدین محمد بن مؤید (1385). التوسّل إلی الترسّل، تصحیح احمد بهمنیار، تهران: اساطیر.
  • بیهقی، ابوالفضل محمد بن حسین ( بی­تا). تاریخ بیهقی، تهران: دنیای کتاب.
  • پسندیده، محمود (1383). «چهار مدرسه موقوفه از دوره تیموریان و صفویان»، وقف میراث جاویدان، س 12، ش 47 و 48، صص 14-18.
  • جعفری، جعفر بن محمد (1384)، تاریخ یزد، به کوشش ایرج افشار، چ 3، تهران: علمی و فرهنگی.
  • جنید شیرازی (1364). تذکره هزار مزار، تصحیح عبدالوهاب نورانی وصال، شیراز: کتابخانه احمدی.
  • حافظ ابرو، عبدالله بن لطف­الله (1370). جغرافیای تاریخی خراسان، تصحیح غلامرضا ورهرام، تهران: اطلاعات. 
  • حافظ ابرو، عبدالله بن لطف­الله (1380). زبده­التواریخ، مقدمه، تصحیح و تعلیقات سید کمال حاج سید جوادی ،ج 3، تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
  • حسینی تربتی، ابوطالب (1342). تزوکات تیموری، تهران: کتابفروشی اسدی.
  • حسینی یزدی، سید رکن­الدین محمد (1365)، وقفنامه جامع­الخیرات، ترجمه سید جعفر غضبان با همکاری سید مکی مکیان و خلیل خجسته، یزد: اداره کل حج و اوقاف و اُمور خیّریه استان یزد.
  • خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین (1372).  مآثر­الملوک، تصحیح میرهاشم محدث، تهران: رسا.
  • خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین (1378). مکارم­الاخلاق، تصحیح محمد اکبر عشیق، تهران: میراث مکتوب.
  • خواندمیر، غیاث­الدین بن همام­الدین (1380). تاریخ حبیب­السیر فی اخبار افراد بشر، ج 3 و 4، زیر نظر محمد دبیرسیاقی، تهران: کتابفروشی خیام.
  • خوشنودی، عفّت و اصغر منتظرالقائم (1393). «بررسی و توضیح جایگاه موقوفات امام علی (ع)»، شیعه­شناسی، س12، ش48، صص227-248.
  • چراغی، زهره (1388). تحلیل نقش قنات در حیات تاریخی یزد از دوره­ی ایلخانان تا دوران پهلوی اول 674-1320ش/ 1295-1941م، پایان­نامه­ی دکتری رشته­ی تاریخ گرایش ایران دوره اسلامی، اصفهان: گروه تاریخ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه اصفهان.
  • دانش­پژوه، محمد تقی (1346). «وقفنامه امیر چقماق»، معارف اسلامی، ش4، صص 106- 115.
  • دولتشاه سمرقندی، امیر علاءالدوله (1382). تذکره الشعراء، تصحیح ادوارد براون، تهران: اساطیر.
  • رحمتی، محسن (1394). «اوضاع اقتصادی خراسان در عهد سلطان ابوسعید گورکان»، پژوهشنامه تاریخ اجتماعی و اقتصادی، س4، ش 2، صص 73ـ 92.
  • رحمتی، محسن و فاطمه یوسفوند (1392). «سلطان حسین بایقرا و حیات اقتصادی خراسان»، تاریخ نامة ایران بعد از اسلام، س 4، ش7، صص79- 99.
  • رشیدالدین فضل­الله همدانی (2536). وقفنامه ربع­رشیدی، به کوشش مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
  • رضایی، امید (1386).
  • «بررسی و مطالعه تطبیقی وقفیه قاضی رکن­الدین عمیدالملک سمنانی با وقف­نامه­های چند ساله»، میراث جاویدان، س 15، ش59، صص 66- 101.
  • رفیعی، امیرتیمور (1386). «سیری در اوضاع اقتصادی خراسان بزرگ در عهد تیموری»، تاریخ دانشگاه آزاد محلات، س 2، ش6، صص61- 84.
  • سمرقندی، کمال­الدین عبدالرزاق (1383). مطلع سعدین و مجمع بحرین، ج 2، به اهتمام عبدالحسین نوایی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
  • شاهد، احمد (1369). «موقوفات اسفراین و بند مهار»، آینده، س 16، ش 5-8، صص568-573.
  • صالحی، کورش و راضیه فرستاده (1391). «آب­انبارهای قهستان»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، س 3، ش 8، صص51 ـ 63.
  • عنانی، بهرام، فخرالدین محمدیان و خدیجه شریف کاظمی (1393). «آب­انبارهای تاریخی و کتیبه­دار فردوس در خراسان جنوبی»، پژوهشنامه خراسان بزرگ، س5، ش16، صص 13-25.
  • عنبری، مرضیه و انور خالندی (1391). «بررسی مساله وقف دردوره تیموری»، تاریخ­پژوهی، ش 51، صص 1-20.
  • فرحناکی، شهرام، جمشید نوروزی، هوشنگ خسروبیگی و شهرام یوسفی­فر (1395). «بررسی وضعیت کشاورزی خراسان و ماوراءالنهّر در دورة تیموریان»، پژوهشنامه تاریخ­های محلی ایران، س 5، ش 1، صص 42-75.
  • قانون مدنی زرتشتیان در زمان ساسانیان (1365). گردآوری و ترجمه رستم شهزادی، تهران: انجمن زرتشتیان تهران.
  • قمی، حسن بن محمد (1385). تاریخ قم، ترجمه تاج­الدین حسن عبدالملک قمی، تحقیق محمدرضا انصاری قمی، قم: کتابخانه آیت­الله مرعشی نجفی، گنجینه مخطوطات اسلامی.
  • کاتب، احمد بن حسین (1386). تاریخ جدید یزد، بکوشش ایرج افشار، چ 3، تهران: امیرکبیر.
  • کریمیان، حسن و مریم رحیم­نژاد (1395). «بازیابی ساختار فضایی شهر تاریخی ساوه با اتکای به آثار معماری و شواهد باستان­شناسانه»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، س 7، ش 25، صص29- 42.
  • گردیزی، عبدالحی بن ضحاک (1315). زین­الأخبار، مقدمه محمد قزوینی، تهران: کتابخانه ادب.
  • لعل شاطری، مصطفی (1397). «فعالیت­های عام­المنفعة دربارِ سلطان حسین بایقرا در خراسان (875-911ق) (با تکیه بر متون تاریخی)»، تاریخ اسلام و ایران دانشگاه الزهرا، س28، ش 39، صص65- 86.
  • لیمبرت، جان (1386). شیراز در روزگار حافظ: شکوهمندی شهر ایرانی در قرون وسطی، ترجمه همایون صنعتی­زاده، شیراز: موسسه فرهنگی و پژوهشی دانشنامه فارس.
  • مافروخی اصفهانی، مفضل بن سعد (1385). محاسن اصفهان، ترجمه حسین بن محمد آوی، اصفهان: سازمان فرهنگی تفریحی شهرداری.
  • مروارید، شهاب­الدین عبدالله (1392). مقدمه، تصحیح و تحشیة «منشآت» شهاب­الدین عبدالله مروارید، به کوشش اسراء­السادات احمدی، پایان­نامه دکتری رشته­ی زبان و ادبیات فارسی، اصفهان: گروه زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
  • مستوفی بافقی، محمد مفید (1342). جامع مفیدی، ج 1، بکوشش ایرج افشار، تهران: کتابفروشی اسدی.
  • میرخواند، محمد بن خاوند شاه (1385). تاریخ روضه­الصفا، تصحیح و تحشیه جمشید کیان­فر، ج 6، بخش دوم، چ 2، تهران: اساطیر.
  • نامی، قطب­الدین خسروشاهی، خلاصه­الحساب، در مجموعه (طب، ریاضیات، اشعار)، نسخه خطی شماره9087 کتابخانه مجلس شورای اسلامی.صص 22-52.
  • نرشخی، محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا، ترجمه احمد بن محمد قباوی، تصحیح محمد تقی مدرس رضوی، تهران: توس.
  • نظامی باخزری، نظام­الدین عبدالواسع (1357). منشاءالانشاء، ج 1، گردآوری ابوالقاسم شهاب­الدین احمد خوافی، به کوشش رکن­الدین همایونفرخ، تهران: دانشگاه ملی ایران.
  • نوایی، عبدالحسین (1370). اسناد و مکاتبات تاریخی ایران از تیمور تا شاه عباس، چ 3، تهران: علمی و فرهنگی.
  • نوایی، میرنظام­الدین علیشیر (1323). تذکره مجالس­النفائس، به اهتمام علی­اصغر حکمت: تهران: کتابفروشی منوچهری.
  • نهاری، مرتضی و طاهره قرائتی (1394). «نگاهی به حوض­انبارهای دوره تیموری در شهر فردوس»، دومین همایش ملی باستان­شناسی ایران، صص1- 13.
  • یاحقی، محمد جعفر، خدیجه بوذرجمهری (1374)، تون (تاریخ و جغرافیا)، مشهد: آستان قدس رضوی.
  • یحیایی، علی (1390). «آب و آبیاری در عهد آل­بویه»، کتاب ماه تاریخ و جغرافیا، ش 165،صص 31-
  • یزدی، شرف­الدین علی(1387). ظفرنامه، ج2، تصحیح سعید میرمحمد صادق و عبدالحسین نوایی، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.